Μανόλης Πρατικάκης: «Τα Δερβενάκια των Rolling Stones»

Τι σχέση έχει μια παροιμία, ένα αγγλικό θρυλικό ροκ συγκρότημα και η ελληνική επανάσταση; Ο Μανόλης Πρατικάκης ανήκει στους ποιητές εκείνους που τα όρια και οι περιορισμοί δεν αφορούν τη γραφή και τα πεδία της έμπνευσής του. Τολμά και σκηνοθετεί, συνθέτει και ενορχηστρώνει βάζοντας πάντα ένα στοίχημα: να υπερβεί τον εαυτό του και να εκπλαγεί και ο ίδιος με την αποκάλυψη που θα έρθει να κατοικήσει τους στίχους του. Αυτή τη φορά το στοίχημα ήταν η επανάσταση. Και δεν περιορίζομαι να μιλήσω για την Επανάσταση του 1821, που όντως είναι εκείνη η πρωταγωνίστρια του βιβλίου, αλλά μιλώ για την επανάσταση ως θέση που αναποδογυρίζει τη μοίρα και ορίζει νέες συντεταγμένες βίου.

Η επανάσταση είναι κατάσταση της ύπαρξης εκείνης που οφείλει να δικαιώνει το πέρασμά της στον χρόνο αρνούμενη τη σύμβαση και την υποταγή στο άδικο. Το σπουδαίο εύρημα εμφανίζεται από το ξεκίνημα της σύνθεσης όπου οι αποφασισμένοι να ελευθερώσουν και να ελευθερωθούν ταυτίζονται με το όνομα του γνωστού ροκ συγκροτήματος που διευθύνει ο Γέρος του Μοριά, ο μεγάλος στρατηγός, ένας εμψυχωτής γίγαντας που τους παροτρύνει να ανασύρουν τον φοβισμένο εαυτό τους, να του αφαιρέσουν τα δεσμά, με αποτέλεσμα να ξεκινήσει από την πλέον σωστή βάση η πορεία προς την ελευθερία. Που σημαίνει πως, προτού αξιώσεις την ελευθερία που σου στερεί η έξωθεν επιβολή, οφείλεις να ελευθερώσεις ο ίδιος την καταπιεσμένη φύση σου, που δουλωμένη στους φόβους και τη συνήθεια της σκλαβιάς διαβιεί ευνουχισμένη. Ο Μανόλης Πρατικάκης εντρυφώντας στην ουσία της επανάστασης προτείνει διά στόματος Κολοκοτρώνη να συνδράμουν στο εγχείρημα ακόμα και οι νεκροί πρόγονοι, ένα παρελθόν που δεν το δέχεται νεκρό να εποπτεύει μέσα από τις κορνίζες του τις σχολικές αίθουσες ή τα βιβλία. Αντ’ αυτού το ανασταίνει και το βάζει να πολεμήσει μαζί με τα παλικάρια του, αυξάνοντας έτσι τη δύναμη του στρατού του:

ν’ αβγατίσουμε ολίγο που ο οχτρός δε νογά να ξεχωρίσει/ τους ίσκιους από της κλεφτουριάς τα πυρωμένα ρουμάνια./ Να τρομάξει ορέ το ασκέρι με στενεμένη/ τη φύση.

Η σκηνή που στήνει ο Πρατικάκης, κατά την οποία δοξολογείται η ελευθερία και εμψυχώνεται το ναρκωμένο φρόνημα με καριοφίλια, ντραμς και σαξόφωνα, παραπέμπει στους Ψαλμούς: «αἰνεῖτε αὐτὸν ἐν τυμπάνῳ καὶ χορῷ, αἰνεῖτε αὐτὸν ἐν χορδαῖς καὶ ὀργάνῳ» (150.4). Γι’ αυτό και εκείνοι ξεκινούν με την πεποίθηση του νικητή κατά το γραφικό: «Εξήλθε νικών και ίνα νικήση» (Αποκ. Ιωάν. Στ. 2). Ακολουθούν τον ευφυή Κολοκοτρώνη και νικούν στα Δερβενάκια τον στρατό του Δράμαλη και συνεχίζουν να κυλούν, να ροβολούν πίσω από το όραμα της ελευθερίας, ορίζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τον πυρήνα της κάθε επανάστασης: την κίνηση και τη ροή, την έξοδο από τη στασιμότητα, καθώς, όπως λέει η παροιμία: «Πέτρα που κυλάει δεν βρυάζει». Γράφει:

Εκατέβαιναν ωσάν κυλιόμενες πέτρες τραγουδώντας αυτοί οι
παλαιοί Rolling Stones, με καριοφίλια, ντραμς, σαξόφωνα και
άλλα οξύαιχμα της έρημης πατρίδας. Εκεί στα Στενά που
κινήθηκαν «στη θέση θάνατος» να γίνει αθάνατος
με μια χούφτα πικρά Ελληνόπουλα.

Η επανάσταση ωστόσο των ολίγων δεν είναι παρά το προζύμι που θα φουσκώσει το ψωμί, γιατί οι ολίγοι ψυχωμένοι είναι εκείνοι που αναγκάζουν τους άλλους να αφυπνιστούν:

μια ωριά συναυλία με πετροφιάμπολα που/ ακόμα και οι ψακοταρές επήραν τα πλάγια να γένουν σαξόφωνα/ και κλεφτοφάναρα. Για να ξυπνήσουν ορέ και οι επίλοιποι/ Γκιαούρηδες οπού δεν είχαν εβγεί οι ύπνοι τους ακόμα από τα/ καλοσιδερωμένα τους πανωσέντονα.

Ο ήχος και ο ρυθμός της αποφασιστικής κίνησης προς τα εμπρός αναγκάζει κάθε τι στεκούμενο να παρασυρθεί από τη σπίθα που αστράφτει στην ψυχή που επαναστατεί. Μια πρωτοφανής αλληλεγγύη παρηγορητική για την ανθρώπινη φύση που εγείρεται και παραμερίζει φόβους και σκιές, σχηματίζοντας μια χιονοστιβάδα που παρακινεί ακόμα και τον ουρανό να συμμετέχει:

Και επειδής ορέ ήθελε και ο ίδιος να γειτονέψει
με τ’ αστροφώτιστα σωθικά μας και τα
αιματοβαμμένα μας σπαθιά καθώς έβγαιναν
ωσάν ξεσπαθώματα των κρίνων. Ωσάν αστραπές
έβγαιναν από τα στομωμένα τους θηκάρια,
τροχισμένα στου σκοταδιού την ακονόπετρα.

Η αφήγηση συντελείται με εναλλαγές από την τριτοπρόσωπη στην πρωτοπρόσωπη με τον σκηνικό λόγο των προσώπων να κινείται από τον στοχασμό έως την παραίνεση απευθυνόμενος στον αναγνώστη, ενώ άλλοτε ο έμμετρος στίχος προσδίδει μια ανάσα ανάλαφρη, ρυθμική:

Κάδο ρίχνει στο πηγάδι σαν να τα ’συρε απ’ τον Άδη·
ήχους χρώματα στροφές των ερώτων τις αφές.

Το λαϊκό ιδίωμα της εποχής με άριστη απόδοση κατορθώνει στιγμές υψηλής συγκίνησης θαρρείς και αρδεύεται από τα κύτταρα της φυλής, γιατί η γλώσσα είναι τα αιμοφόρα αγγεία της που κάνουν την καρδιά να πάλλεται, όταν την ακούμε να αστράφτει πένθιμη στο μοιρολόι της μάνας. Σε διάλεκτο Αιτωλοακαρνανίας τραγουδά τον σπαραγμό της κατευοδώνοντας τον γιο της στον πόλεμο αλλά και στον θάνατο. Δίχως θρήνους αλλά με λέξεις φαγωμένες, για τις οποίες μάλιστα του ζητά να τη συγχωρέσει, σε ένα μοιρολόι πρωθύστερο τού λέει πως ακόμα κι αν είναι το σώμα της χώμα και τα κόκαλά της κάρβουνο, εκείνη μέσα από τον δυόσμο θα συνεχίζει να μυρίζει την ανάσα του. Ο συγκλονισμός επεκτείνεται και στις γυναίκες στο Ζάλογγο.

Ο Πρατικάκης ως η φωνή των εμβληματικών ηρώων της επανάστασης μετακυλά όπως οι πέτρες κι αυτός σε διαφορετικούς αφηγηματικούς τρόπους, γενόμενος ο ίδιος μύστης που αποκαλύπτει το μέγεθος των ηρώων και κατ’ επέκταση του ελληνισμού. Στα Δερβενάκια των Rolling Stones χρησιμοποιώντας γλώσσα λαϊκή συνομιλεί με τον Καβάφη, τον Ελύτη, τον Εγγονόπουλο και τον Μπολιβάρ. Τον Όμηρο, τον Εμπεδοκλή και τον Ηράκλειτο, τους αρχαίους τραγικούς, τον Κάφκα, τον Αισχύλο και τον Χέλντερλιν. Κυρίως όμως συνομιλεί με τον Σολωμό και τη Γυναίκα της Ζάκυθος.

Στην πολύστιχη αυτή σύνθεση, όπου κυριαρχεί η λυρική πρόζα, ανάγλυφες αναδύονται νησίδες εμπνευσμένου αποφθεγματικού λόγου, που θα μπορούσε να στοιχειοθετήσει το εγχειρίδιο της πετυχημένης επανάστασης.

Γιατί ζω ορέ θα πει τροποποιώ κατά τι το πεπρωμένο μου και το πεπρωμένο σου. Ώσπου το κάρβουνο να γένει ρόδο.

Η ανατρεπτική δύναμη της θέλησης να επανακτήσει ο άνθρωπος το ύψος του ανακατασκευάζοντας τη μοίρα. Η ύπαρξη ως δυνατότητα αντίστασης στο προδιαγεγραμμένο του θανάτου και της στάχτης. Η άνθιση ως διάρκεια και στόχος που κατακτιέται από φλογισμένα μυαλά και ελληνικές ψυχές. Γι’ αυτό και επισημαίνει πως:

εκείθε που τελειώνει το ύψος αρχινά το ανάστημα. Και σε τούτο το αμέτρητο του μπογιού συντελούνται ορέ τα μυστικά μεγάλα έργα.

Η πέτρα ως κυρίαρχο στοιχείο της ποιητικής σύνθεσης επεκτείνει τις ιδιότητές της και από πλήθος κυλιόμενο επαναστατικό, που εγείρεται ενάντια στον φόβο, μετουσιώνεται σε εσωτερική συνείδηση. Όλα τα ανομολόγητα και τα συγκρατημένα, όσα δεν εκστομίζονται, πετρώνουν κάποτε και αναλαμβάνουν να οργανώσουν εξέγερση απρόσμενη και ανεξέλεγκτη, όπως εκείνη του γένους μας.

Η ανατρεπτική δύναμη της θέλησης να επανακτήσει ο άνθρωπος το ύψος του ανακατασκευάζοντας τη μοίρα.

«Σ’ ελέγχει η πέτρα που κρατείς κρύβει/ φωνή κι αυτήνη», γράφει στους Ελεύθερους Πολιορκημένους ο Σολωμός, και το ίδιο παραγγέλλει ο Κολοκοτρώνης στα παλικάρια του αποκαλώντας τον Διονύσιο μεγαλομάρτυρα. Πρόκειται για τη φωνή της πέτρας που μετατρέπεται όχι μόνο σε ακρογωνιαίο λίθο της ιδρυτικής πράξης του νεοελληνισμού, αλλά σε πυκνή οργή και θέληση να στερεωθεί το δίκαιο. Και τότε ο Πρατικάκης το δίκαιο αυτό το συναθροίζει με τις ανάλογες εξεγέρσεις που το διεκδίκησαν, προσδίδοντας έτσι στον αγώνα των Ελλήνων οικουμενικές διαστάσεις από τη Λατινική Αμερική, έως τους παγκόσμιους πολέμους.

Κι όπως εδώ έτσι κι εκεί πέρα μακριάθε, ανάμεσα στους πικρούς κάκτους και την αμίλητη πέτρα, ίδια με την εδική μας, έκαμε φανέρωση, ωσάν πεσούμενο άστρο το κορμί ενός Εμιλιάνου Ζαπάτα και το όλβιο κορμί ενός Σιμόν Μπολιβάρου που έκανε τ’ ουρανού σκαλοπάτι του αλόγου του τον αναβολέα. Ώσπου στους καρτερικούς κάκτους του Περού και του Μέξικο έβγαλε ανθό η Αγαύη.

Και συνεχίζει τις οδηγίες πλεύσης προς όλους τους μελλοντικούς επαναστάτες δίνοντάς μας στίχους σοφούς και καίριους:

Και χρειάζεται στόχαση μέχρι το στάχυ να μεστώσει. Γιατί ορέ/ η κάθε εξωτερική ρώμη του σώματος κρύβει μια αναπαράσταση/ ψυχής. Κι αυτή η αναπαράσταση στο σύνολό της είναι του κάθε/ λαού οι αδούλωτες πολεμίστρες.

Είναι, πραγματικά, αξιοσημείωτος ο τρόπος με τον οποίον οργανώνεται σε στέρεες βάσεις το θεμέλιο της επανάστασης, που απαιτεί ψυχή ολόρθη να την εμπνέει και να την καθοδηγεί περισσότερο από την αλκή, που δεν είναι παρά μόνο η απεικόνισή της. Μάλιστα, προχωρά ενισχύοντας την αισιόδοξη τοποθέτησή του αναγνωρίζοντας στις πιθανές αντιξοότητες την ευκαιρία να συντελεστούν γέννες, ώστε αναποδογυρίζοντας το σκοτάδι να αποδώσει φως. Ως εκ τούτου αποκαλεί τη θύελλα μαμή που, αν τη ζορίσει κάποιος, μπορεί να ξεγεννήσει «φανούς θυέλλης». Το επιδέξιο αναποδογύρισμα των συνθηκών του βίου με τη δύναμη της ψυχής το ενισχύει και με τη φράση του Χέλντερλιν, όταν υπέγραφε στο τέλος της ζωής του ως Σκαρντανέλι: «Εκεί που κίνδυνος εκεί και η σωτηρία φυτρώνει».

Ο κίνδυνος μετουσιώνεται σε προάγγελο ελευθερίας με τρόπο μυσταγωγικό, με αποτέλεσμα να υποχωρεί ο θάνατος και το χλωμό λυχναράκι του να μοιάζει αχρείαστο και κάπως περίγελο, όταν πλησιάσει δίπλα του η φωταψία της ιδέας για την ελευθερία. Προτείνει, μάλιστα, για την επιτυχία της επανάστασης κινήσεις μεθοδικές, μετρημένες, κάτι που παραπέμπει σε εκείνες των Μυστικών της Φιλικής Εταιρείας. Άλλωστε, ο χρόνος καλείται να τιθασεύσει τις απερισκεψίες, στεφανώνοντας με σοφία και σύνεση την έξοδο από τα σκοτεινά.

Γιατί η βιάση, όπως λέγανε οι παλαιοί, ψήνει το ψωμί μα δεν το καλοψήνει. […]
πως εξαιτίας της βιασύνης/ μάς διώξανε από τον Παράδεισο και εξαιτίας της βιασύνης δεν/ αφήνουνε να επιστρέψουμε.

Οι εικόνες και οι παρομοιώσεις δίνουν στην ποιητική σύνθεση στιγμές υψηλής αισθητικής:

Και κοιτώντας ζερβά, εκείθε, εγυάλιζε μια μαντεμένια στρουφιχτή σκάλα ωσάν το στύφνο και το στρούφιγγα, απ’ όπου κύκλο τον κύκλο ανέβαινε μια ολάνθιστη βουκαμβίλια. Αλλά κοιτώντας προσεκτικότερα αυτό το ανθισμένο αδράχτι με τα ροδαλά πέταλα ήταν σαν να ανέβαινε περιέλικτο το ίδιο το χάραμα.

Κι αλλού:

τα κορδόνια στα χοντροπάπουτσά τους ήτουνε γεμάτα κόμπους, ωσάν τα ράμματα μιας αόρατης πληγής. Πάρεξ οι φτέρνες τους δεν έπαψαν να κρατούνε κάτι από των πουλιών το πέταγμα.

Σύμφωνα με τον Μάνο Στεφανίδη στον πρόλογο της έκδοσης, ο Πρατικάκης συνεχίζει επάξια την επικολυρική παράδοση «που από τον Ερωτόκριτο και τα Ριζίτικα φτάνει στον Μπολιβάρ του Εγγονόπουλου και από τον Σολωμό και την Γυναίκα της Ζάκυθος στ’ Ακριτικά του Σικελιανού και τον Καρούζο, τον ένθεο επαίτη του έαρος». Όλα αυτά κατατάσσουν τον Πρατικάκη στους ελάχιστους ποιητές που έχουν όραμα.

ma pratikakis Την πετυχημένη πορεία του ποιητή στα γράμματα την επιβεβαιώνουν οι είκοσι ποιητικές συλλογές, οι τρεις νουβέλες, ένα μυθιστόρημα, καθώς και τα δοκίμιά του. Είναι ιδρυτικό μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων και πολυμεταφρασμένος. Παράλληλα με το σπουδαίο επιστημονικό του έργο, έχει γράψει και δύο σενάρια για μεγάλου μήκους ταινίες. Το 1999 άλλωστε ήταν υποψήφιος για το Ευρωπαϊκό Αριστείο Λογοτεχνίας, το 2003 τιμήθηκε με το Κρατικό βραβείο Ποίησης για την ποιητική του συλλογή Το νερό και το 2012 επίσης από την Ακαδημία Αθηνών για το σύνολο του έργου του. Η συλλογή του Τα Δερβενάκια των Rolling Stones έρχεται να προσθέσει ένα έργο πνοής και μνήμης ισάξιο της έως τώρα πορείας του.