Ιωάννα Τσιβάκου: «Ο ηγέτης ως ενσάρκωση του θεσμού»
Στα μέσα Αυγούστου 2017, η δημοτικότητα του προ τριμήνου νεοεκλεγέντα προέδρου της Γαλλίας Μανουέλ Μακρόν ήταν χαμηλότερη κάθε άλλου Γάλλου προέδρου στο συγκεκριμένο χρονικό σημείο, μικρότερη ακόμα κι εκείνης του ανεκδιήγητου Φρανσουά Ολάντ. Το πρόβλημα δεν είναι ασφαλώς ότι η Γαλλία δεν μπορεί να βρει έναν ηγέτη για τον 21ο αιώνα· το ζήτημα είναι ότι μετά την Ανγκέλα Μέρκελ, ουδείς Ευρωπαίος πολιτικός δεν διαθέτει τη στόφα του ηγέτη. Τι σημαίνει όμως «ηγέτης»;
Το παρόν δοκίμιο της καθηγήτριας του Παντείου Πανεπιστημίου Ιωάννας Τσιβάκου είναι μια πρωτότυπη ανάλυση στο φαινόμενο της ηγεσίας, αλλά, ταυτόχρονα, μια τολμηρή ματιά στην ελληνική κοινωνία, τις παθογένειες, την υστέρηση και τα συμπλέγματά της. Το βιβλίο είναι αποτέλεσμα της μακρόχρονης μελέτης της πάνω στην ελληνική ιδιοσυγκρασία (η Τσιβάκου δημοσιεύει πραγματείες εδώ και πάνω από 20 χρόνια), κυκλοφόρησε όμως σε μια κομβική περίοδο κι αναμφίβολα έχει επηρεαστεί από τη μνημονιακή πραγματικότητα: το πολιτικό/κομματικό σύστημα της Μεταπολίτευσης έχει διαλυθεί, η Ελλάδα τελεί υπό διεθνή επιτροπεία και η απουσία ηγεσίας στη χώρα είναι εκκωφαντική. Η συγγραφέας, μάλιστα, προλαβαίνει να κάνει αποτίμηση των εκλογών της 25ης Ιανουαρίου 2015, θεωρώντας ότι το αποτέλεσμά τους καθορίστηκε εν πολλοίς από την αφύπνιση ηθικών αξιών στις οποίες προέβη ο νικητής των εκλογών – ένα κόμμα της Αριστεράς.
Εμείς και η Δύση
Για να αναλύσει την έννοια του ηγέτη, η συγγραφέας γυρίζει πίσω, προσφέροντας στον αναγνώστη μια συνοπτική, μεστή εξιστόρηση της ηγεσίας στην Ελλάδα. Με αφετηρία την αρχαία Ελλάδα, περνάει στην ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο, στον χριστιανισμό και το Βυζάντιο, στην οθωμανική κατοχή, αναλύει τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους μετά την Επανάσταση του 1821, εξετάζει τον εθνικό διχασμό (Βενιζέλος- Κωνσταντίνος), τη Γερμανική Κατοχή και φτάνει μέχρι τη Μεταπολίτευση και την τελευταία ενσάρκωση της σύγκρουσης ηγετών στα πρόσωπα των Κωνσταντίνου Καραμανλή και Ανδρέα Παπανδρέου.
Για να εξηγήσει την έννοια της ηγεσίας, παρουσιάζει μια συγκριτική ανάλυση του ελληνικού και του δυτικού προτύπου ενσάρκωσης της ηγεσίας· κι εδώ η ανάλυση πηγαίνει πίσω, συγκεκριμένα στον Μεσαίωνα για τη δυτική κοινωνία και την εποχή της οθωμανικής κατοχής για τον ελλαδικό χώρο. Εκεί βρίσκονται, για τη συγγραφέα, οι διαφοροποιήσεις στα δύο υποδείγματα, εκεί πρέπει να αναζητηθούν τα διαφορετικά είδωλα του «ηγέτη».
Στην Ελλάδα, το έθνος δεν αποτέλεσε κρατική κατασκευή για «συγκόλλημα» εθνοτήτων, αλλά μια υπερχιλιετή πολιτισμική οντότητα. Το αποτέλεσμα εδώ ήταν ότι «το κράτος δεν απαίτησε την αφύπνιση της εθνικής συνείδησης για τη θεμελίωσή του, αλλά ήταν το βαθύ ρίζωμα του έθνους στη συλλογική μνήμη που αναζήτησε ένα κράτος για τη συνέχιση της ύπαρξής του. Μόνο που αυτό το έθνος δεν ήταν συμβατό με τη μορφή του δυτικού κράτους που επέλεξε να ενδυθεί».
Η Ιωάννα Τσιβάκου διακρίνει πέντε κορυφαίες και θεμελιώδεις ταυτόχρονα, διαφορές ανάμεσα στα δυτικά κράτη- έθνη και στο ελληνικό, διαφορές που επηρεάζουν την πρόσληψη της ηγεσίας από τον λαό.
Διαφορά πρώτη: Ενώ στη Δύση υποχωρεί το μεταφυσικό, εξατομικεύεται ο άνθρωπος και στο κέντρο της πολιτικής των νεωτερικών κοινωνιών της τίθεται η ατομική ελευθερία (έναντι της συλλογικότητας), στην Ελλάδα η αγάπη ως ενσάρκωση του Θεού υπερβαίνει την έννοια της ελευθερίας: «Μέσα από την ενσάρκωση του χριστιανικού Θεού ή το ενυπόστατο του προσώπου, ο άνθρωπος κερδίζει την πνευματική του ελευθερία, η οποία του δίνει τη δυνατότητα να επιλέγει την κοινωνία του με το Θεό αβίαστα και προαιρετικά» υποστηρίζει.
Διαφορά δεύτερη: Η αντίληψη για την οργάνωση και διοίκηση των θεσμών, με αποτέλεσμα ο Έλληνας να βρεθεί εντελώς απροετοίμαστος για την ένταξή του σε συγκεντρωτικό κράτος, όπως αυτό που προέκυψε από την Επανάσταση του 1821.
Τρίτη διαφορά: Η αντίληψη έθνους και κράτους. Σύμφωνα με τη συγγραφέα, στη Δύση η ιδεολογία του έθνους ήρθε να ενώσει διαφορετικές πολιτισμικές εθνότητες που περιλαμβάνονταν στα εδαφικώς προκαθορισμένα όρια του κράτους, χωρίς ποτέ το έθνος να υπερβαίνει τη σημασία του κράτους. Αντίθετα στην Ελλάδα, το έθνος δεν αποτέλεσε κρατική κατασκευή για «συγκόλλημα» εθνοτήτων, αλλά μια υπερχιλιετή πολιτισμική οντότητα. Το αποτέλεσμα εδώ ήταν ότι «το κράτος δεν απαίτησε την αφύπνιση της εθνικής συνείδησης για τη θεμελίωσή του, αλλά ήταν το βαθύ ρίζωμα του έθνους στη συλλογική μνήμη που αναζήτησε ένα κράτος για τη συνέχιση της ύπαρξής του. Μόνο που αυτό το έθνος δεν ήταν συμβατό με τη μορφή του δυτικού κράτους που επέλεξε να ενδυθεί».
Διαφορά τέταρτη: Οι μεγάλες διαφορές στην έννοια της τοπικότητας που υπάρχουν ανάμεσα στην Ελλάδα, όπου οικονομία και κοινωνία ήταν αναπόσπαστα δεμένες με τον τόπο, και τη Δύση, όπου ο καπιταλισμός, ακριβώς επειδή είχε ανάγκη την απρόσκοπτη λειτουργία των παγκόσμιων συναλλαγών, κατέστησε τον τόπο «αφηρημένο χώρο».
Πέμπτος διαφοροποιητικός παράγοντας, κατά τη συγγραφέα, η αντίληψη για το σώμα του ηγέτη, για την υλική δηλαδή μορφή, τη σαρκική του υπόσταση, η οποία διαφέρει στα δύο υπό εξέταση υποδείγματα.
Η συναισθηματική ανάδειξη ηγετών, η ταχεία αποδόμησή τους όταν δεν ικανοποιούν τους σκοπούς των ομάδων συμφερόντων με τη βοήθεια των οποίων εκλέχθηκαν, το πελατειακό σύστημα και οι μορφές πατρωνίας είναι –σε χοντρές γραμμές– οι διαφορές των δύο κοινωνιών.
Το γκρίζο σήμερα
Μετά από αυτή τη δομική ανάλυση, δεν είναι πλέον δύσκολο για τη συγγραφέα να καταλήξει στο ότι ανάμεσα στην Ελλάδα και στη Δύση υπάρχει μια απόλυτα διαφορετική αντίληψη για την έννοια του ηγέτη, με τη χώρα μας να προσκολλάται στο πρόσωπο κι όχι στον ρόλο του ηγέτη, να θαυμάζει τη σωματική επιβλητικότητα και την προσωπική τόλμη (κλασικές περιπτώσεις ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και ο Ανδρέας Παπανδρέου). Η συναισθηματική ανάδειξη ηγετών, η ταχεία αποδόμησή τους όταν δεν ικανοποιούν τους σκοπούς των ομάδων συμφερόντων με τη βοήθεια των οποίων εκλέχθηκαν, το πελατειακό σύστημα και οι μορφές πατρωνίας είναι –σε χοντρές γραμμές– οι διαφορές των δύο κοινωνιών.
Σκιαγραφώντας το «πρόσωπο»του ηγέτη που έχει ανάγκη η χώρα για να περάσει σε μια ανώτερη φάση οργάνωσης, η Τσιβάκου περιγράφει έναν ηγέτη ο οποίος αναδεικνύεται μέσα από ένα σύστημα μεταρρυθμισμένων και λειτουργικών κρατικών θεσμών, ηγέτης ο οποίος δεν θα είναι αιχμάλωτος των κομματικών μηχανισμών που τον ανέδειξαν αλλά ταυτόχρονα θα αντιμετωπίζει τον λαϊκισμό και τα ισχυρά κέντρα συμφερόντων.
Κι αν επιθυμήσει να προχωρήσει ακόμη πιο πέρα, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά, «τότε θα πρέπει –αγνοώντας τις σύγχρονες πρακτικές ενσώματης ηγεσίας– ν’ αποκτήσει βαθιά επίγνωση της τυπολογίας της πολιτικής κουλτούρας της κοινωνίας του ώστε να προχωρήσει με επιτυχία σε θεσμικές αλλαγές».
Ο ηγέτης ως ενσάρκωση του θεσμού
Ιωάννα Τσιβάκου
Ι. Σιδέρης
290 σελ.
ISBN 978-960-08-0698-4
Τιμή: €14,40
