Στον καιρό μας, το ζήτημα της επιστροφής των γλυπτών του Παρθενώνα στη γενέτειρά τους προβάλλει επιτακτικότερα από ποτέ και απασχολεί όλους τους Έλληνες. Γι’ αυτό και οι μελέτες για το συγκεκριμένο θέμα είναι επίκαιρες και απαραίτητες, ιδίως εάν εξετάζουν όψεις του ιστορικού γεγονότος, που δεν έχουν ερευνηθεί επαρκώς. Ο Γεώργιος Ν. Λεοντσίνης, ομότιμος καθηγητής Νεότερης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Ιστορίας και Διδακτικής της Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, με το νέο του βιβλίο, που έχει τίτλο: Το ναυάγιο του «Μέντορος» στις ακτές των Κυθήρων και η διάσωση των γλυπτών του Παρθενώνα, συμβάλλει καθοριστικά στην έρευνα για το ζήτημα των γλυπτών. Η μελέτη του εστιάζεται σε πρωτοβουλίες και αποφάσεις που αναλήφθηκαν για την ανέλκυση από τη θάλασσα των Κυθήρων των γλυπτών του Παρθενώνα, τα οποία είχε βίαια αφαιρέσει ο Λόρδος Έλγιν, μετά το ναυάγιο του πλοίου Μέντωρ. Επειδή «κάθε προσπάθεια να ανασυνθέσουμε το παρελθόν, χρησιμοποιώντας τις ηθικές και πολιτικές αρχές του παρόντος μας, παραβιάζει εμφανέστατα την έννοια της ιστορικής πραγματικότητας»[1], ο συγγραφέας εξετάζει το γεγονός της απόσπασης των γλυπτών του Παρθενώνα και τη συγκυρία του ναυαγίου με βάση το αρχειακό υλικό στη συγχρονία του, δηλαδή στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής του.

Η μελέτη περιλαμβάνει τρία μέρη. Μετά το ουσιαστικό προλόγισμα στην αγγλική γλώσσα του Γεωργίου Βάρδα, ερευνητή και συγγραφέα, ακολουθεί το πρώτο κεφάλαιο, όπου αναφέρεται η προσωπική εμπλοκή του συγγραφέα με το θέμα. Ο Λεοντσίνης, ως καθηγητής Ιστορίας και Διδακτικής της Ιστορίας, έπειτα από πρόταση του οποίου άρχισε να διδάσκεται το γνωστικό αντικείμενο με τίτλο «Ιστορία και Διδακτική της Ιστορίας» στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών και στο Μαράσλειο Διδασκαλείο, και κατόπιν στα άλλα Παιδαγωγικά Τμήματα της Ελλάδας, αναγνωρίζει τον ρόλο του προσωπικού βιώματος. Καταθέτει, λοιπόν, στο βιβλίο την πρώτη επαφή του με το θέμα στα μαθητικά του χρόνια, καθώς και τη μεταγενέστερη ξενάγησή του in situ στις ακτές προσάραξης του ναυαγισμένου πλοίου από τον καθηγητή του, ο οποίος «με τον ελκυστικό τρόπο της αφήγησής του» (σ. 26) τον ενημέρωσε σχετικά με το ναυάγιο που είχε συμβεί το 1802, καθώς και για τις παραδόσεις γύρω από αυτό. Αμέσως δημιουργήθηκαν τα πρώτα ερωτήματα για την ανάδειξη των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών υπό τις οποίες υλοποιήθηκε η απόσπαση των γλυπτών του Παρθενώνα και για την οργάνωση της διάσωσής τους μετά το ναυάγιο. Αργότερα συλλέχθηκε το αρχειακό υλικό με την αρωγή οικογενειών των Κυθήρων, οι οποίες παραχώρησαν στον Λεοντσίνη πρόσβαση στα ιδιωτικά τους αρχεία.

Το δεύτερο κεφάλαιο του πρώτου μέρους αφορά τη ζωή και τη δράση του υποπρόξενου της Βρετανίας, Ιρλανδίας, Δανιμαρκίας (Δανίας) και του Βασιλείου των Δύο Σικελιών, Εμμανουήλ Γεωργίου Καλούτση (1756-1833). Ο συγγραφέας παραθέτει βιογραφικά στοιχεία του προσώπου αυτού, καθώς και το γενεαλογικό δέντρο της οικογένειάς του, διότι με τον χαρακτήρα και τη δράση του έχαιρε εκτιμήσεως και σεβασμού τόσο των κατοίκων του νησιού, όσο και των πολιτικών του αντιπάλων. Ο Καλούτσης είχε εξουσιοδοτηθεί από τον Έλγιν ως συντονιστής της επιχείρησης. Ανέλαβε τη διοργάνωση μίας εκτεταμένης κινητοποίησης των κατοίκων των Κυθήρων, για να ανασύρουν από τον βυθό «κιβώτια με πέτρες ή μάρμαρα» (σ. 85) κατά τη διάρκεια της τετραετίας 1802-1806.

Στο τρίτο κεφάλαιο ο Λεοντσίνης αφηγείται το χρονικό του ναυαγίου και εξετάζει τον αντίκτυπό του σε όλο το φάσμα της πολιτικής και κοινωνικής διαστρωμάτωσης του πληθυσμού των Κυθήρων. Το πλοίο απέπλευσε από τον Πειραιά με προορισμό τη Μάλτα, μεταφέροντας στα αμπάρια του δεκαέξι κιβώτια (κάσες) με γλυπτά από τις ζωφόρους του Παρθενώνα και του Ναού της Αθηνάς Νίκης. Το μπρίκι βυθίστηκε στις 5 Σεπτεμβρίου 1802 ανοικτά του Αυλέμονα των Κυθήρων χωρίς, ευτυχώς, ανθρώπινες απώλειες. Ο Καλούτσης έδρασε άμεσα: ενημέρωσε τους προεστούς, καθησύχασε τον Έλγιν, αναζήτησε Καλύμνιους δύτες για την ανέλκυση των γλυπτών και φρόντισε τη διαφύλαξη των κιβωτίων από νησιώτες, που ήθελαν να τα δωρίσουν σε αρχαιόφιλους ξένους αξιωματούχους. Επιπλέον, απαγόρευσε να ανοιχτούν τα κιβώτια για το διάστημα που παρέμειναν στο λιμάνι, διότι το περιεχόμενό τους είχε «μεγάλη σημασία» για τον Έλγιν (σσ. 73-76). Οι ενέργειες του Καλούτση, η μακρόχρονη παραμονή στο νησί Βρετανών πολιτών, οι οποίοι ήρθαν σε επαφή με το ντόπιο στοιχείο, καθώς και το ενδιαφέρον για τη διάσωση των γλυπτών και του υποπρόξενου της Ρωσίας στα Κύθηρα, Εμμανουήλ Μόρμορη, είχαν ως αποτέλεσμα ότι «οι κάτοικοι των Κυθήρων και των νησιών του Ιονίου ευρύτερα (της Επτανήσου Πολιτείας) εξελάμβαναν και τις δύο Μεγάλες Δυνάμεις, Ρωσία και Μ. Βρετανία, ως πολιτικούς τους προστάτες» (σσ. 92-93).

Καλύπτει βιβλιογραφικό κενό στην ιστορική έρευνα, αφού αποτελεί την πρώτη ερευνητική μελέτη, που αναδεικνύει τη δυναμική του ναυαγίου σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο.

Στο ίδιο κεφάλαιο ο Λεοντσίνης αναφέρεται στη ρητορική που αναπτύχθηκε μεταγενέστερα «με υπερβάλλοντα συναισθηματισμό» (σ. 31), από τα μέσα του 19ου αι., με επίκεντρο την αφαίρεση και οικειοποίηση των αρχαιοτήτων από τον Έλγιν και επισημαίνει ότι «σε πολλές περιπτώσεις το ζήτημα προσεγγίζεται με κριτήρια επιλεκτικά και αναχρονιστικά» (σ. 96). Αυτό συμβαίνει διότι, ενώ οι σχολιαστές εστιάζουν στη βίαιη αφαίρεση των γλυπτών, εντούτοις παραμελούν άλλες παραμέτρους, όπως «η μελέτη της συγκυρίας του ιστορικού χώρου της Αθήνας, η κριτική των πρακτικών ανάλογων περιστατικών εντός και εκτός ελληνικού χώρου, οι ψυχολογικές παράμετροι των δρώντων προσώπων και πρωταγωνιστών της υπόθεσης, το ίδιο το συμβάν του ναυαγίου και η πολλαπλή διάσταση της επιχείρησης ανέλκυσης και διάσωσης αυτού του μεγάλης αξίας φορτίου του» (σ. 97).

Ωστόσο, «δεν μπορούμε σε καμία περίπτωση να χαρακτηρίσουμε ως αρχαιολογική την ενέργεια του Λόρδου Έλγιν, που ξεγύμνωσε τον Παρθενώνα …από τις ασύγκριτες ζωφόρους του για να τις στείλει στο Βρετανικό Μουσείο»[2]. Πρώτος, λοιπόν, ο Αλέξανδρος Ρίζος-Ραγκαβής, γραμματέας της Αρχαιολογικής Εταιρείας, στις 12 Μαΐου 1842 καταδίκασε την πράξη του Έλγιν, τον χαρακτήρισε ως «ψυχρό αρχαιοκάπηλο» και οραματίστηκε την επιστροφή των γλυπτών. Από τότε το ζήτημα προσεγγίστηκε από πλήθος ερευνητών, οι οποίοι όμως αδιαφόρησαν τόσο για το ναυάγιο και τις προσπάθειες διάσωσης των γλυπτών, όσο και για τις «ψυχολογικές όψεις ενεργειών και πρωτοβουλιών των πρωταγωνιστών και διαχειριστών του εγχειρήματος αυτού…» (σ. 98).

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου έχει συγκεντρωθεί το πρωτογενές, αρχειακό υλικό. Εκδίδονται πενήντα τέσσερα έγγραφα, τα οποία σχετίζονται με πρωτοβουλίες που αναλήφθηκαν μετά το ναυάγιο έως την αποστολή των γλυπτών στο Λονδίνο. Τα έγγραφα προέρχονται από ιδιωτικό αρχείο της οικογένειας Σπυρίδωνος Λογοθέτη Καλούτση, αλλά και από αρχεία της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας Ελλάδος. Επίσης, παρατίθεται χρονικό με τα κυριότερα γεγονότα από την πρώτη επίσκεψη των ανθρώπων του Έλγιν στην Ακρόπολη (1801), κατά την οποία «εγκαινιάζεται μία διαδικασία δωροδοκίας και διαφθοράς των αξιωματικών, που δεν θα σταματήσει μέχρι να συσκευαστούν και να φορτωθούν τα μάρμαρα για την Αγγλία» (σ. 189) έως την ομιλία του Αλεξάνδρου Ρίζου-Ραγκαβή.

Το τρίτο μέρος του βιβλίου περιλαμβάνει διαμεσολαβημένες πηγές ιστορικής πληροφόρησης με τη μορφή παραρτήματος. Καταγράφονται, επίσης, νεότερα ευρήματα σχετικά με το ναυάγιο, που προέκυψαν από έρευνες, τις οποίες πραγματοποίησε στην περιοχή η Εφορεία Ενάλιων Αρχαιοτήτων από το 2015 κ.ε.

Το βιβλίο του Λεοντσίνη καλύπτει βιβλιογραφικό κενό στην ιστορική έρευνα, αφού αποτελεί την πρώτη ερευνητική μελέτη, που αναδεικνύει τη δυναμική του ναυαγίου σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Ο Λεοντσίνης, έπειτα από ενδελεχή μελέτη τού –έως τώρα αδημοσίευτου– αρχειακού υλικού, ανασυνθέτει επικρατούσες νοοτροπίες, ιδεολογίες, στάσεις και συμπεριφορές αξιωματούχων και κατοίκων της υπαίθρου καθ’ όλη τη διάρκεια του εγχειρήματος διάσωσης των «ελληνικών μαρμάρων», στο πλαίσιο διεκπεραίωσης αιτημάτων των εκπροσώπων της Βρετανίας. Επιπροσθέτως, το αθησαύριστο αρχειακό υλικό από πρωτογενείς και δευτερογενείς ιστορικές πηγές παρέχει στον εκάστοτε μελετητή άφθονα στοιχεία για τη διεξαγωγή μελλοντικών ερευνών αναφορικά με το θέμα.

[Η Αναστασία Ν. Μαργέτη είναι εκπαιδευτικός, ιστορικός.]

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] ΙΓΚΕΡΣ ΓΚ., Νέες κατευθύνσεις στην Ευρωπαϊκή Ιστοριογραφία, Β. Οικονομίδης (μτφρ.), Αθήνα: Γνώση, 1991, σ. 304.
[2] BΟΤΤΕRΟ J,. Πρόοδος της ιστορικής έρευνας. Στο: Encyclopédie de la Pléiade. Ιστορία και μέθοδοί της, τόμ. Α’, Ε. Στεφανάκη (μτφρ.), Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1989, σ. 224.

Το ναυάγιο του «Μέντορος» στις ακτές των Κυθήρων και η διάσωση των γλυπτών του Παρθενώνα
Γεώργιος Ν. Λεοντσίνης
Ινστιτούτο του Βιβλίου – Καρδαμίτσα
268 σελ.
ISBN 978-960-354-568-2
Τιμή €29,68

Twitter