Συλλογικό έργο: «Το παλίμψηστο της Αθήνας»
Ο εξαιρετικός συλλογικός τόμος Το παλίμψηστο της Αθήνας αποτελεί καρπό της ομώνυμης διεπιστημονικής συνάντησης που διοργάνωσε το Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης της Τράπεζας της Ελλάδος τον Οκτώβριο του 2022. Η επιμέλεια ανήκει στην Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου, αρχαιολόγο-νομισματολόγο, επιστημονική υπεύθυνη της Νομισματικής Συλλογής της Τράπεζας της Ελλάδος.
Παλίμψηστον: λέξη σύνθετη από το αρχαίο επίρρημα πάλιν (= πάλι) και το αρχαίο ρήμα ψάω (= ξύνω), αναφέρεται στη μεσαιωνική παράδοση της απόξεσης παλαιού κειμένου από περγαμηνή ή από πάπυρο, ώστε να επιτραπεί η επαναχρησιμοποίησή τους. Πρόκειται για το χειρόγραφο στο οποίο, λόγω της συχνά ατελούς διαδικασίας διαγραφής, διακρίνονται τα ίχνη της υποκείμενης ή των υποκείμενων γραφών, και δημιουργείται το οπτικό αποτέλεσμα δύο ή περισσότερων επάλληλων κειμένων.
Ο όρος «παλίμψηστο» χρησιμοποιείται με μεταφορική έννοια για να περιγράψει τις πόλεις που έχουν διαμορφωθεί μέσα από μακραίωνες χωρικές μεταμορφώσεις και διαδοχικές πολιτισμικές φάσεις. Με το πέρασμα του χρόνου, οι πόλεις υφίστανται αλλαγές, ενώ παράλληλα διατηρούν στοιχεία του παρελθόντος τους. Και την Αθήνα νέες γενιές την κατοικούν και την ανασυνθέτουν. Μέσα από τη διαδικασία της «επανεγγραφής» εξαλείφουν ολοσχερώς ή μερικώς τα έργα των προγόνων τους, αφήνοντας συγχρόνως το δικό τους αποτύπωμα στην ίδια παλίμψηστη αστική περγαμηνή.
Είναι ποικίλα τα εγγεγραμμένα στοιχεία. Υπάρχουν υλικά κατάλοιπα διαφόρων εποχών, από την αρχαιότητα μέχρι τη νεότερη εποχή, παράλληλα και στοιχεία που δεν είναι εύκολα αντιληπτά· είναι άυλα, βιωματικά. Με την πόλη συνδέονται ιστορικά γεγονότα και αναμνήσεις, η συλλογική μνήμη. Είναι επόμενο, λοιπόν, να ασχολείται με την πόλη και την ιστορία της πλήθος ερευνητών, που ανατρέχουν στο παρελθόν, μελετούν και ερμηνεύουν τις ποικίλες υποκείμενες γραφές.
Καθώς το παλίμψηστο της Αθήνας επιτρέπει πολλαπλές αναγνώσεις, οι συγγραφείς του τόμου προέρχονται από τον χώρο της αρχαιολογίας, της αρχιτεκτονικής, της οικονομικής επιστήμης, της φιλολογίας, της ιστορίας των πόλεων και της δημοσιογραφίας. Οι συμμετέχοντες/ουσες παρουσιάζουν την Αθήνα από τη σκοπιά του δικού τους επιστημονικού φακού.
Τα κατάλοιπα της αρχαιότητας που συνειδητά έχουν διατηρηθεί «κατά χώραν» μέσα στον σύγχρονο ιστό της πόλης εξετάζει ο Δημήτρης Πλάντζος. Συζητά για το κατά πόσο εκπληρώνεται ο σκοπός τους, αν δηλαδή επιτρέπουν/προκαλούν τον διάλογο του Αθηναίου πολίτη με το κλασικό παρελθόν της πόλης.
Ο Δημήτρης Ν. Καρύδης, ιχνηλατώντας το έργο του σημαντικού αρχιτέκτονα Karl Friedrich Schinkel, μας μεταφέρει στην Κριμαία, στο Βερολίνο και στην Αθήνα. Και αναγνωρίζει τη συμμετοχή του στον πρώτο αστικό σχεδιασμό της πόλης. Δηλαδή στο πρώτο σχέδιο των Αθηνών για την πολεοδομική επέκταση της νεοσύστατης πρωτεύουσας, που εκπόνησαν το 1833 ο Σταμάτης Κλεάνθης και ο Eduard Schaubert.
Και την Αθήνα νέες γενιές την κατοικούν και την ανασυνθέτουν. Μέσα από τη διαδικασία της «επανεγγραφής» εξαλείφουν ολοσχερώς ή μερικώς τα έργα των προγόνων τους, αφήνοντας συγχρόνως το δικό τους αποτύπωμα στην ίδια παλίμψηστη αστική περγαμηνή.
Βασισμένοι στη μακροοικονομική θεώρηση της οικονομικής ανάπτυξης των πόλεων από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, ο Γιάννης Μ. Ιωαννίδης και ο Shengbin Wei αναλύουν την περίπτωση της Αθήνας στο πλαίσιο της παγκόσμιας αστικοποίησης.
Υπό το πρίσμα της κοινωνικής και οικονομικής ιστορίας, η Ευγενία Μπουρνόβα και η Μυρτώ Δημητροπούλου, με τη μελέτη τους για τις κοινωνικές και επαγγελματικές ομάδες στην Αθήνα κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, διερευνούν τη γεωγραφική επέκταση, την πληθυσμιακή πυκνότητα και την αστική κινητικότητα της πρωτεύουσας.
Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης διαβάζει την Αθήνα του Αλέξανδρου Μωραϊτίδη, του ξαδέρφου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Αναλύοντας το έργο του, αφουγκράζεται την ανησυχία του συγγραφέα για το ελληνικό έθνος, που το βλέπει να απαξιώνει τα έθιμα και την ορθόδοξη πίστη του.
«Μια άλλη Αθήνα», μια Αθήνα που δεν γράφτηκε ποτέ στο αστικό παλίμψηστο φέρνει στο φως ο Κώστας Τσιαμπάος. Εξετάζει δημόσια και μεγάλης κλίμακας έργα του 20ού αιώνα τα οποία δεν υλοποιήθηκαν σύμφωνα με τον αρχικό σχεδιασμό τους, ενώ παράλληλα παραθέτει τις πολυκύμαντες περιπέτειές τους.
Και, τέλος, ο Νίκος Βατόπουλος επικεντρώνεται στη μεταβαλλόμενη φυσιογνωμία της Αθήνας του μεσοπολέμου και αναδεικνύει την αέναη στρωματογραφία της, η οποία δεν έχει επαρκώς μελετηθεί.
Το Παλίμψηστο της Αθήνας, πρωτοβουλία του Κέντρου Πολιτισμού, αποτελεί ελάχιστη προσφορά στην πλήρωση των «κενών» του ιστορικού γίγνεσθαι της πόλης. Το ενδιαφέρον του κοινού για τη μελέτη Εκ Θεμελίων, που εκδόθηκε το 2020 (έκδοση εκτός εμπορίου, αλλά προσβάσιμη σε ψηφιακή μορφή στην ιστοσελίδα της Τράπεζας της Ελλάδος), υπήρξε το έναυσμα για τη νέα αυτή εκδοτική δραστηριότητα.
Το παλίμψηστο της Αθήνας
Συλλογικό έργο
επιμέλεια: Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου
Τράπεζα της Ελλάδος
232 σελ.
ISBN 978-618-5536-50-3
Τιμή €12,00
