Sven Beckert: «Η αυτοκρατορία του βαμβακιού»
Το βαμβάκι είναι μια «μαγική» πρώτη ύλη. Αν και δεν υπήρξε το πρώτο υλικό με το οποίο οι άνθρωποι έκλωθαν κλωστές και ύφαιναν υφάσματα για να ντυθούν (προϋπήρξαν το μαλλί, το λινάρι, το μετάξι κ.ά.), εντούτοις όσοι ήρθαν σε επαφή μαζί του αντιλήφθηκαν ότι αποτελεί εντυπωσιακή ύλη για παραγωγή υφασμάτων. Μαλακό, ανθεκτικό κι ελαφρύ, εύκολο στη βαφή και στο καθάρισμα.
Οι πρώιμες καλλιέργειες βαμβακιού εντοπίζονται στη Νότια Ασία (Ινδία κυρίως), τη Λατινική Αμερική (Περού) και την Ανατολική Αφρική (Σουδάν), η καλλιέργειά του όμως επεκτάθηκε λόγω του Ισλάμ και της αποικιοκρατίας σε ευρύτερες γεωγραφικές ζώνες. Ήταν τόσο πολλοί οι άνθρωποι και τα μέρη που καλλιέργησαν, έκλωσαν και ύφαναν βαμβάκι ώστε, κατά πάσα πιθανότητα, αποτέλεσε τη σημαντικότερη μεταποιητική δραστηριότητα παγκοσμίως.
Μετά την αποβίβαση του Χριστόφορου Κολόμβου στην αμερικανική ήπειρο (1492) και του Βάσκο ντα Γκάμα στην Ινδία (1497), η βαμβακοκαλλιέργεια, η βαμβακοβιομηχανία και τα εμπορικά δίκτυα για τη διακίνηση βαμβακιού, κλωστών και υφασμάτων δημιούργησαν μια απέραντη «αυτοκρατορία βαμβακιού», η οποία άλλαξε την πορεία του ανθρώπινου πολιτισμού.
Αποικιοκρατία & δουλεία
Για να δημιουργηθεί αυτή η «αυτοκρατορία» συγκροτήθηκε από τους Ευρωπαίους –τους Βρετανούς πρωτίστως– ένα παγκόσμιο δίκτυο, το οποίο συνέδεε την Ασία ως τόπο παραγωγής, την Αφρική ως τόπο εξεύρεσης δούλων και την αχανή και ανεκμετάλλευτη Αμερική ως τον νέο χώρο καλλιέργειας του εκπληκτικού αυτού προϊόντος. Διακινώντας τα προϊόντα των Ινδών βαμβακοπαραγωγών, οι εύποροι Ευρωπαίοι έμποροι αγόραζαν σκλάβους από την Αφρική και δημιουργούσαν νέες φυτείες βαμβακιού στην Αμερική σε συνεργασία με τοπικούς γαιοκτήμονες – Ευρωπαίοι άποικοι ή απόγονοι αποίκων οι περισσότεροι από τους τελευταίους.
Το τρίπτυχο «αποικιοκρατία – σφετερισμός εδαφών στις νέες χώρες – απλήρωτη εργασία υπό μορφή δουλείας» είναι η πρώτη και αποτελεσματική, όσο κι απεχθής φυσικά, μορφή «πολεμικού καπιταλισμού» και για τον Γερμανό ιστορικό Σβεν Μπέκερτ, καθηγητή Αμερικανικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, είναι αυτή η μορφή καπιταλισμού που δημιούργησε και συντήρησε για περίπου έναν αιώνα την αυτοκρατορία του βαμβακιού.
Το παρόν έργο, το οποίο κυκλοφόρησε διεθνώς το 2015, είναι ένα από ωραιότερα ιστορικά βιβλία που μεταφράστηκαν στα ελληνικά· ογκώδης έρευνα που αξίζει να διαβαστεί όχι μόνο διότι θεωρείται ένα από τα κορυφαία έργα που έχουν γραφτεί ποτέ για το βαμβάκι ως καλλιέργεια κι εμπορική δραστηριότητα, αλλά γιατί με αφορμή το βαμβάκι ο συγγραφέας παρουσιάζει μια πυκνή ιστορία της εδραίωσης του καπιταλισμού σε παγκόσμια κλίμακα.
Βασισμένος σε πληθώρα οικονομικών και στατιστικών στοιχείων για την παραγωγή και τη μεταποίηση του βαμβακιού και το εμπόριο κλωστών και υφασμάτων, έχοντας ταξιδέψει σε όλο τον κόσμο κι έχοντας ανατρέξει στα σημαντικότερα εθνικά και βιομηχανικά αρχεία, ο Σβεν Μπέκερτ εξιστορεί με μοναδικό τρόπο το πώς Βρετανοί καπιταλιστές σε συνεργασία με την κρατική διοίκηση και τον βρετανικό στρατό διείσδυσαν αρχικά στη βαμβακοκαλλιέργεια της Ινδίας επιβάλλοντας καλλιεργητικές τεχνικές, ορίζοντας τιμές πώλησης, αναδιαρθρώνοντας το εμπορικό δίκτυο και τα συναλλακτικά ήθη σε μια πετυχημένη προσπάθεια μετατροπής των ανεξάρτητων καλλιεργητών σε ημερομίσθιους εργάτες απολύτως εξαρτημένους από το παγκόσμιο δίκτυο που οι ίδιοι Βρετανοί επιχειρηματίες νέμονταν.
Με αφορμή το βαμβάκι ο συγγραφέας παρουσιάζει μια πυκνή ιστορία της εδραίωσης του καπιταλισμού σε παγκόσμια κλίμακα.
Πολεμικός καπιταλισμός
Εξηγεί μάλιστα με αναλυτικό τρόπο το πώς ο «πολεμικός καπιταλισμός», όπως ορίζει το σύνολο αυτών των προσπαθειών, αξιοποίησε τα κύρια χαρακτηριστικά του όπως η χρήση ένοπλης βίας, η βιομηχανική κατασκοπεία, οι απαγορεύσεις και οι περιοριστικοί εμπορικοί κανονισμοί σε βάρος ανταγωνιστών, η βίαιη κατάκτηση εδαφών και η κρατικά υποστηριζόμενη δημιουργία νέων επικρατειών, ο εκτοπισμός των γηγενών πληθυσμών, ο εξανδραποδισμός της εργασίας, η χρήση της δουλείας κ.ά. Η Αγγλία του ύστερου 18ου αιώνα προχωράει στην «επανεπινόηση» της βαμβακουργίας με ριζοσπαστική και δημιουργική αναθεώρηση της παραγωγικής διαδικασίας και όλων των θεσμών της (χρηματοδότηση αγροτών και καλλιέργεια, επεξεργασία, εμπόριο, διανομή).
Η επιτυχία του εγχειρήματος οφείλεται, σύμφωνα με τον Σβεν Μπέκερτ, στο βρετανικό κράτος που σφυρηλάτησε και προστάτεψε τις παγκόσμιες αγορές, που δημιούργησε πρόσβαση σε νέες, που επέβαλε το δικαίωμα της ατομικής ιδιοκτησίας στη γη και φορολόγησε τοπικούς πληθυσμούς που είχαν την ατυχία να βρεθούν στην τροχιά της αποικιοκρατικής πορείας των ευρωπαϊκών κρατών.
Χωρισμένο σε κεφάλαια που ακολουθούν χρονολογική σειρά και διατρέχουν τις διαφορετικές φάσεις που πέρασε η αυτοκρατορία του βαμβακιού, το βιβλίο του Γερμανού ιστορικού αφιερώνει πολλές από τις σελίδες του στις παραμέτρους που συντέλεσαν στη γιγάντωση της εν λόγω αυτοκρατορίας: από τις κρατικές πολιτικές και τη θεσμοθετημένη βία σε βάρος των αποικιών μέχρι την αγοραπωλησία σκλάβων, την οργάνωση της παραγωγής στο χωράφι και το εργοστάσιο και, αργότερα, την είσοδο της τεχνολογίας στην παραγωγή.
Η οργάνωση της εργασίας
Ο συγγραφέας θεωρεί τη δουλεία ως τη «γέφυρα» που ένωσε τις απαιτήσεις του εκμηχανισμένου μεταποιητικού τομέα με τις λιγοστές δυνατότητες της προνεωτερικής γεωργίας και καταλήγει στο συμπέρασμα πως χωρίς τους σκλάβους από την Αφρική και τον σφετερισμό γης κυρίως από τους Βρετανούς αποικιοκράτες, σε παγκόσμια κλίμακα μάλιστα, δεν θα μπορούσε να πραγματωθεί η Βιομηχανική Επανάσταση. Μάλιστα, πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα τη συζήτηση για τη δουλεία, αποδεικνύοντας ότι ο ολοκληρωτικός έλεγχος της εργασίας με επιστημονικό τρόπο για τη μεγιστοποίηση της απόδοσής της –βασικό χαρακτηριστικό του καπιταλισμού– επιτεύχθηκε πρώτη φορά με μεγάλη επιτυχία στις βαμβακοφυτείες του αμερικανικού Νότου.
Όσον αφορά την οργάνωση της παραγωγής, η εξιστόρηση της μετάβασης από την οικιακή ή βιοτεχνική κλωστοϋφαντουργία στην παγκοσμίων διαστάσεων βιομηχανική παραγωγή και η ερμηνεία του πώς αυτό επετεύχθη με την αμέριστη συμπαράσταση του βρετανικού κράτους είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία του βιβλίου. Ο συγγραφέας αποδεικνύει ότι μόνο με την ενεργή ανάμειξη του βρετανικού κράτους στις υπερατλαντικές κτήσεις οι κορυφαίοι Βρετανοί επιχειρηματίες πέρασαν στη νέα εποχή του καπιταλισμού, στήνοντας στην πατρίδα τους τις πρώτες μεταποιητικές επιχειρήσεις για το βαμβάκι που συγκόμιζαν οι σκλάβοι που έστελναν στους συνεργάτες τους Αμερικανούς μεγαλοκτηματίες. «Οι άρχοντες του μαστίγιου έγιναν άρχοντες των αργαλειών» γράφει συγκεκριμένα.
Το απεχθές καθεστώς της δουλοκτητικής εργασίας στις φυτείες του αμερικανικού Νότου έφτασε στα όριά του το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και μαζί του ολοκληρώθηκε ο κύκλος του «πολεμικού καπιταλισμού» –το κεφάλαιο για τον Αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο (1861-1865) είναι μια εξαιρετική ανάλυση για τις σχέσεις βαμβακιού-δουλείας– του εμπορίου στο φόντο της συγκρότησης του αμερικανικού ομόσπονδου κράτους και των νέων σχέσεων που επιθυμούσε να οικοδομήσει με τη μητέρα-Ευρώπη.
Ο ολοκληρωτικός έλεγχος της εργασίας με επιστημονικό τρόπο για τη μεγιστοποίηση της απόδοσής της –βασικό χαρακτηριστικό του καπιταλισμού– επιτεύχθηκε πρώτη φορά με μεγάλη επιτυχία στις βαμβακοφυτείες του αμερικανικού Νότου.
Εκβιομηχάνιση & προλεταριοποίηση
Η εμφάνιση της ημερομίσθιας οργάνωσης της εργασίας, η είσοδος νέων τεχνολογιών στην κλώση και την ύφανση καθώς και οι πρώτες κινητοποιήσεις της εργατικής τάξης στην Ευρώπη οδηγούν τον καπιταλισμό στην επανεπινόηση του ίδιου του εαυτού του και στο σημείο αυτό, σύμφωνα με τον Σβεν Μπέκερτ, πρέπει να αναγνωριστεί στον ευρωπαϊκό καπιταλισμό η εκπληκτική ικανότητά του στην εκ νέου οργάνωση του ανθρώπινου βίου, σχεδόν σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου, γύρω από το εργοστάσιο. «Η πρωτοεκβιομηχανοποίηση διασταυρώθηκε με την προλεταροποίηση» γράφει και παρουσιάζει τη νέα κατηγορία επαγγελμάτων, όπως ο βαμβακομεσίτης κι ο εμπορικός αντιπρόσωπος, νέες καπιταλιστικές δυνάμεις που αναδιοργανώνουν τα παγκόσμια δίκτυα μεταποίησης του βαμβακιού και μεταφοράς/διανομής κλωστών και υφασμάτων.
Πέρα από μια ιστορική και οικονομικοτεχνική ανάλυση της αυτοκρατορίας του βαμβακιού και των συστημάτων οργάνωσης κι εκμετάλλευσης της καλλιέργειας γης και της ανθρώπινης εργασίας, το βιβλίο του Γερμανού ιστορικού διαβάζεται ως ένα αδιάκοπο, συναρπαστικό ταξίδι σε μερικές από τις πλέον χαρακτηριστικές περιοχές της πρώιμης καπιταλιστικής ανάπτυξης, καθώς και σε εμβληματικά σημεία της αποικιοκρατίας τα οποία συνδέονται άμεσα με το βαμβάκι: Ινδία, απαραίτητα, ως το πρώτο και αιώνιο κέντρο παραγωγής και κατεργασίας βαμβακιού, αλλά και Αίγυπτο, Μικρασία, Βραζιλία, Μεξικό, Άγιο Δομίνικο και ΗΠΑ (Τσάρλεστον, Σαβάνα, Μόμπαϊλ και, φυσικά, Νέα Ορλεάνη) ως τα νέα κέντρα βαμβακοκαλλιέργειας, Αφρική ως μαρτυρικό τόπο προέλευσης δούλων και Λίβερπουλ, Χάβρη, Βρέμη, Νέα Υόρκη κ.ά. ως οι κόμβοι του παγκόσμιου εμπορίου.
Τα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου παρακολουθούν την εκ βάθρων αλλαγή που υπέστη η παγκόσμια βιομηχανία του βαμβακιού. Η ακριβή πλέον μισθωτή εργασία (κι ο αναπόφευκτος συνδικαλισμός…), η τεχνολογία (οι ταχύτατες κλωστικές μηχανές με τα εκατομμύρια αδράχτια και τους αυτοματοποιημένους αργαλειούς), η αναδιάρθρωση του παγκόσμιου κεφαλαίου και η «επιστροφή» της παγκόσμιας βαμβακοβιομηχανίας, ύστερα από σχεδόν δύο αιώνες, στην Ασία, όπου άλλωστε βρίσκεται μέχρι και σήμερα, άλλαξαν μια φορά ακόμα το πρόσωπο της βιομηχανίας.
Και μετά ήρθαν τα… σουπερμάρκετ
Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, η βαμβακοβιομηχανία επέστρεψε στον παγκόσμιο Νότο: Ινδία, Πακιστάν, Μπαγκλαντές, Νοτιοανατολική Ασία. Νέες δυνάμεις όπως η Κίνα κινούν –κυριολεκτικά και μεταφορικά– τα νήματα της παραγωγής. Ταυτόχρονα, νέοι παίκτες μέσα στο ίδιο το καπιταλιστικό μπλοκ αναλαμβάνουν το πέρασμα του βαμβακιού σε μια νέα εποχή εντατικής (όπως πάντα…) εκμετάλλευσής του: δεν είναι οι κτηματίες της Νέας Ορλεάνης, δεν είναι οι βιομήχανοι του Λίβερπουλ, δεν είναι οι έμποροι της Βομβάης ή της Αλεξάνδρειας που ελέγχουν την αυτοκρατορία, αλλά οι κολοσσιαίοι σε μέγεθος, πανίσχυροι σε οικονομική επιφάνεια και πολυδαίδαλοι σε διασυνδέσεις λιανέμποροι όπως η Wallmart, η Metro και η Carrefour.
Αν κάτι όμως έμεινε σταθερό στις επιδιώξεις του και στον τρόπο με τον οποίο βλέπει τα πράγματα, αυτό είναι το (εθνικό) κράτος. Ο οξυδερκής Γερμανός συγγραφέας δεν παραλείπει να σημειώσει στο πέρας του καταπληκτικού έργου του ότι, αν και ξεπεράστηκε ο πολεμικός καπιταλισμός της αποικιοκρατίας, του δουλεμπορίου και του προστατευτισμού, το κράτος δεν έπαψε ποτέ και δεν σταματάει ούτε σήμερα να συντάσσεται με τα συμφέροντα των επιχειρηματιών, τελειοποιώντας τα εργαλεία του βιομηχανικού καπιταλισμού. Χωρίς αυτό, μας λέει, κανένας λιανεμπορικός όμιλος δεν θα μπορούσε να διοικήσει αυτή τη μοναδική αυτοκρατορία που αποτελείται από χωράφια και δεμάτια, κλωστές και βαφές, υφάσματα και ρούχα, εργοστάσια, αποθήκες, κεφάλαια και μετοχές.
Εξαιρετική η μετάφραση, πλούσιο σε στοιχεία το βιβλίο (πίνακες, διαγράμματα και σπάνιο φωτογραφικό υλικό) και μεγάλη βιβλιογραφία που παρατίθεται στις σημειώσεις για όσους επιθυμούν να εμβαθύνουν.
Η αυτοκρατορία του βαμβακιού
Μια παγκόσμια ιστορία
Sven Beckert
μετάφραση: Πελαγία Μαρκέτου
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
816 σελ.
ISBN 978-960-524-870-3
Τιμή €30,00
