«Ένα καράβι κινδυνεύει να βυθιστεί. Ο καπετάνιος σκέφτεται πώς θα πείσει τους ανθρώπους να πηδήξουν από την κουπαστή. Στον Άγγλο λέει ότι θα ήταν πολύ αντιαθλητικό να μην πηδήξει. Στον Γάλλο λέει ότι θα ήταν πολύ κομψή κίνηση να πηδήξει. Στον Γερμανό λέει πως είναι διαταγή και στον Ιταλό ότι απαγορεύεται να πηδήξει».

Η Αυστριακή φιλόσοφος, δημοσιογράφος και συγγραφέας Ιζόλντε Καρίμ (Isolde Charim) παραθέτει αυτό το ανέκδοτο στο βιβλίο της Εγώ και οι Άλλοι (Βραβείο Φιλοσοφικού Βιβλίου στην Αυστρία το 2018) διευκρινίζοντας ότι δεν θα πρέπει να απορρίπτουμε βιαστικά τέτοια ανέκδοτα ως «στερεότυπα»: «Δεν είναι απλώς και μόνο ανεπίτρεπτες γενικεύσεις. Είναι και κάτι ακόμα: μέσα εξοικείωσης με την εθνική μορφή. Έτσι εξασκείται κανείς, έτσι μαθαίνει τους τρόπους του συνανήκειν και, φυσικά, του διαχωρισμού από τους άλλους» υποστηρίζει στην πολύ ενδιαφέρουσα πραγματεία της για τις «εκπλουραλισμένες» κοινωνίες, τις κοινωνίες εκείνες που δεν έχουν πια εθνοτική, θρησκευτική και πολιτισμική ομοιογένεια. Κοινωνίες στις οποίες οι άνθρωποι είναι ταυτόχρονα bourgeois και citoyen, τελείως διαφορετικοί μεταξύ τους ιδιώτες αλλά και ισότιμοι πολίτες.

Πέρα από τον ατομικισμό

Σύμφωνα με την Καρίμ, τη δεκαετία του 1960 εμφανίστηκε στις δυτικές κοινωνίες ένας νέος «ατομικισμός», που επηρέασε την ένταξη των πολιτών σε κόμματα ή θρησκείες. Εκείνη την περίοδο, μας λέει, όλο και περισσότεροι πολίτες περνούσαν από τη φράση «είμαι προσδεδεμένος με…» στη φράση «είμαι απαλλαγμένος από…». Το υποκείμενο εκείνου του κύματος ατομικισμού αναζητούσε ομάδες για να συνδεθεί ανάλογα με τη φάση της ζωής που διένυε, δεσμευόταν σε αυτές για περιορισμένο χρονικό διάστημα και με χαλαρούς δεσμούς. Ο νέος αυτός ατομικισμός εκφράστηκε κυρίως μέσω του «εκπλουραλισμού» και της πολιτικής των ταυτοτήτων – αυτές είναι οι δύο έννοιες που αναλύονται στο βιβλίο της Αυστριακής φιλοσόφου.

Ο ατομικισμός, που γιγαντώθηκε τη δεκαετία του 1960 μέσα από την πολιτική των ταυτοτήτων, εδραζόταν στη δημόσια δήλωση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του κάθε ατόμου και το ζητούμενο ήταν η έκφραση της ιδιαιτερότητας αυτής. Κινήματα όπως το φεμινιστικό, το ομοφυλοφιλικό και το κίνημα των Μαύρων Πανθήρων στις ΗΠΑ εντάσσονται στο πλαίσιο αυτού του κύματος ατομικισμού.

Σήμερα, κατά την Καρίμ, βρισκόμαστε σε μια νέα φάση ατομικισμού, η οποία εκδηλώνεται μέσω του εκπλουραλισμού. Για την Αυστριακή συγγραφέα εκπλουραλισμένη κοινωνία δεν είναι μια κοινωνία εξατομικευμένων προσώπων αλλά μια κοινωνία αμέτρητων συλλογικών ταυτοτήτων, όπου προτάσσεται και προβάλλεται το «λιγότερο Εγώ», όπως γράφει χαρακτηριστικά. Μια τέτοια κοινωνία καθιστά όλες τις ταυτότητες πρόσκαιρες κι επισφαλείς.

Η Καρίμ περιγράφει τις διάφορες μορφές που έλαβε ο ατομικισμός τους τελευταίους αιώνες (από τη συγκρότηση των ευρωπαϊκών εθνών μέχρι τις μέρες μας) και συνδέει την έννοια του εκπλουραλισμού με τη σύγχρονη και πιο περίπλοκη μορφή ατομικισμού. Στόχος της είναι να εξετάσει το πώς εμφανίστηκε ο εκπλουραλισμός στη Δύση και πώς επηρέασε εκφάνσεις της ανθρώπινης κοινωνίας όπως η θρησκεία, ο πολιτισμός, η πολιτική κ.ά.

Θεωρεί ότι περάσαμε από την εποχή των ασφαλών κι ολοκληρωμένων ταυτοτήτων στην εποχή του εκπλουραλισμού, όπου σημασία δεν έχουν οι ιδεολογίες αλλά τα πρόσωπα.

Ταυτότητες & θρησκεία

Η θρησκεία, η οποία επί αιώνες κατασκεύαζε ταυτότητες και συγκροτούσε τις ανθρώπινες κοινωνίες, είναι για τη συγγραφέα το πρώτο πεδίο στο οποίο εξετάζει την επίδραση του εκπλουραλισμού. Κατά την άποψή της, η θρησκεία δεν προάγει πλέον την ατομικότητα, απεναντίας υπάγει τα άτομα σε μια αλυσίδα, σε μια ακολουθία γενεών με κοινές παραδόσεις. Προσφέρει δηλαδή στον άνθρωπο ένα πλήρες Εγώ με την υπαγωγή του σε μια συγκεκριμένη, πλήρως αποκωδικοποιημένη αλυσίδα. Στις μέρες μας όμως το αίσθημα του «συνανήκειν» έχει υποστεί σημαντικές διαφοροποιήσεις και για τον λόγο αυτό η θρησκεία έχει χάσει την παλαιά ταυτοτική της δύναμη. Εμφανίζεται, σύμφωνα με την Καρίμ, το παράδοξο της συνύπαρξης μέσα στην ίδια κοινωνία κοσμικών και θρησκευτικών κόσμων που ερμηνεύουν τελείως διαφορετικά την έννοια της ταυτότητας.

Μένοντας πάντα στην επίδραση του εκπλουραλισμού στη θρησκεία, η Καρίμ θα ασχοληθεί με τη μουσουλμανική μαντίλα. Θεωρεί ότι η μαντίλα εκλαμβάνεται από το (δυτικό) κοινό ως ένα σχεδόν ολοκληρωμένο ταυτοτικό –θρησκευτικό, για την ακρίβεια– σύμβολο και για τον λόγο αυτό θα συνεχίσει να παραμένει ένα ξένο στοιχείο· η μαντίλα είναι ξένη σε μια εκπλουραλισμένη κοινωνία και γι’ αυτό μη αποδεκτή στα δυτικά κράτη. Όσο για την μπούρκα, η γνώμη της είναι πως αποτελεί ακόμα πιο ξεκάθαρο ολοκληρωμένο σύμβολο και για τον λόγο αυτό δεν μπορεί να γίνει –ακόμα περισσότερο αυτή– αποδεκτή από τους πολίτες των εκπλουραλισμένων κοινωνιών. Αντίστοιχη είναι η θέση της και για την περιτομή, για την οποία το 2018 το Περιφερειακό Δικαστήριο της Κολωνίας εκτίμησε με απόφασή του ότι συνιστά ανεπανόρθωτη επέμβαση στο σώμα ενός ανθρώπου που δεν είναι σε θέση ο ίδιος εκείνη τη στιγμή να αποφασίσει τη θρησκεία που θα ακολουθήσει στην ενήλικη ζωή του.

Πιστεύοντας στο «Ναι μεν, αλλά…»

Η Αυστριακή φιλόσοφος υποστηρίζει πως βασικό στοιχείο του εκπλουραλισμού, σε ό,τι αφορά τη σχέση του με τη θρησκεία, είναι ότι στη σύγχρονη κοινωνία η είσοδος και η συμμετοχή σε ένα θρησκευτικό δόγμα προϋποθέτει την ελεύθερη απόφαση του πιστού. Δεν είναι τυχαίο, υποστηρίζει η συγγραφέας, ότι σε μια εκπλουραλισμένη κοινωνία μπορεί ο μουσουλμάνος μετανάστης να αποφασίσει ότι θα γιορτάσει τα Χριστούγεννα όπως ο καθολικός, γιατί το κοσμικό στοιχείο έχει πλέον διεισδύσει στην καρδιά της θρησκείας. Κι όπως όλες οι εκπλουραλισμένες ταυτότητες, έτσι και η θρησκευτική μετατράπηκε σε μια επισφαλή, ρευστή ταυτότητα. Ζούμε δηλαδή στη εποχή όπου η πίστη υπόκειται στο «Ναι μεν, αλλά…».

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο βιβλίο της Καρίμ έχει η ανάλυσή της για το ζήτημα του φονταμενταλισμού. Εκτιμάει πως η άνοδος του τζιχαντισμού εκδηλώθηκε τη στιγμή που το Ισλάμ βρέθηκε αντιμέτωπο με την ενσωμάτωσή του στη Δύση ενώ, όπως επισημαίνει, στις περισσότερες των περιπτώσεων η τρομοκρατία δεν προέρχεται από το παραδοσιακό Ισλάμ αλλά από το νέο, το «αυτοσχέδιο», όπως το αποκαλεί, Ισλάμ. «Όταν η θρησκεία γίνεται από πεποίθηση ταυτότητα –και ακριβώς αυτό συμβαίνει στην περίπτωση του σύγχρονου Ισλάμ– τότε η θρησκεία δεν εστιάζει πια στο επέκεινα, αλλά στην ταυτότητα του ατόμου» γράφει συγκεκριμένα.

Γραμμένο για να μπορεί να διαβαστεί από ευρύτερο κοινό που δεν είναι εξοικειωμένο με περίπλοκες επιστημονικές θεωρήσεις της κοινωνίας, του πολιτισμού και της πολιτικής, το βιβλίο της Καρίμ έχει πολλές αναφορές στην τρέχουσα επικαιρότητα. Η νίκη της drag queen Κονσίτα Βουρστ (Conchita Wurst) στη Γιουροβίζιον το 2014, η αραβική εξέγερση στην Πλατεία Ταχρίρ, το αντικαπιταλιστικό κίνημα Occupy κ.ά. χρησιμοποιούνται για να ερμηνευτεί η εμφάνιση του εκπλουραλισμού και τα νέα στοιχεία που φέρνει σε κάθε έκφανση του πολιτισμού και της πολιτικής πράξης.

Όσον αφορά την πολιτική, εκεί ο εκπλουραλισμός ερμηνεύεται μέσα από την πραγματικότητα που διαμορφώνεται την τελευταία δεκαετία στον δυτικό κόσμο. Η νίκη του Μανουέλ Μακρόν στις προεδρικές εκλογές του 2017 (τον θεωρεί ένα νέο πολιτικό μοντέλο που ανταποκρίνεται στην ανάγκη κι επιθυμία των πολιτών για συμμετοχή κι αναγνώριση), το κίνημα του Δεξιού Λαϊκισμού (κατά τη γνώμη της το πιο σημαντικό δυτικό κίνημα απώθησης του εκπλουραλισμού), η Πολιτική Ορθότητα (μια αριστερή πολιτική της ταυτότητας η οποία διευρύνει τη ζώνη των συγκρούσεων, οδηγώντας ορισμένες καταστάσεις «στο κόκκινο»), η Ηγεμονευόμενη Δημοκρατία (του Ντόναλντ Τραμπ, του Βίκτορ Όρμπαν) είναι μερικά από τα οικεία σε όλους μας γεγονότα που αναλύονται με τολμηρότητα από την Αυστριακή φιλόσοφο.

Όσοι αναζητούν οδικούς χάρτες για το αύριο και απάντηση στο διάσημο λενινιστικό ερώτημα «Τι να κάνουμε;» δεν θα βρουν κάτι απτό, κάτι συγκεκριμένο στο βιβλίο της Ιζόλντε Καρίμ. Η ίδια θεωρεί ότι περάσαμε από την εποχή των ασφαλών κι ολοκληρωμένων ταυτοτήτων στην εποχή του εκπλουραλισμού, όπου σημασία δεν έχουν οι ιδεολογίες αλλά τα πρόσωπα. Και τα πρόσωπα αποτελούν από μόνα τους μεγάλα ερωτηματικά.

Εγώ και οι Άλλοι
Πώς μας αλλάζει όλους ο νέος εκπλουραλισμός
Ιζόλντε Καρίμ
μετάφραση: Εύη Μαυρομμάτη
Εκδόσεις Το Μέλλον
σ. 240
ISBN: 978-618-84695-8-7
Τιμή: 12,72€

Ο Θανάσης Αντωνίου είναι δημοσιογράφος.

Άλλα κείμενα:

• Μήδεια Αμπουλασβίλι – Έκα Τσκοΐτζε: «Εύλαλα μάρμαρα»
• J. Bradford DeLong: «Στον δρόμο προς την ουτοπία»
• Martin Gross: «Η τελευταία χρονιά»
• Γιάννης Μουρατίδης: «Ταξίδια στο μέλλον» (Ι και ΙΙ)
• Λέανδρος Μπόλαρης: «Ουκρανία: Σταυροδρόμι ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών»

Twitter