Γιώργος Π. Πεφάνης: «Επί σκηνής ΙΙ»

Παρουσιάζονται ενίοτε στον χώρο της θεατρικής κριτικής και φωνές που αντιμάχονται την τρέχουσα διαμόρφωση της σημασίας της ως bit, πληροφοριακής μονάδας, επιζητώντας και αναδεικνύοντας μια βαθύτερη και απαιτητικότερη επικοινωνία μεταξύ θεατρικής παράστασης και κριτικού και, συνεπώς, μεταξύ θεατρικής παράστασης και κοινού. Στην εποχή του ηλεκτρονικού και δευτερευόντως έντυπου πληθωρισμού των κριτικών κειμένων που αφορούν τη θεατρική σκηνή, όπου προτεραιότητα δίνεται στη σύμπτυξη και την κωδικοποίηση, που θα επιτρέψει την «ταχεία ανάγνωση», και απ’ όπου αποκλείονται συνήθως τα θεωρητικά και γνωστικά εχέγγυα ως ανώφελη βάσανος, οι φωνές που επιδιώκουν να «πηγαίνουν αργά, να προχωρούν οπισθοδρομικά στη κατεύθυνση του “ενδότερου” μυστικού πράγματος», για να θυμηθούμε τον Jean-François Lyotard, σπανίζουν – αλλά υπάρχουν. Οι κριτικές μελέτες του Γιώργου Πεφάνη προσφέρουν ένα τέτοιο παράδειγμα.

Το βιβλίο του που κυκλοφόρησε πρόσφατα από την Κάπα Εκδοτική με τον τίτλο Επί σκηνής ΙΙ. Κριτική θεάτρου 2005-2020 αποτελεί τη συνέχεια του πρώτου τόμου, Επί σκηνής. Κριτική θεάτρου 1994-2004, και συγκροτείται από τα κριτικά κείμενα που γράφτηκαν κατά την περίοδο 2005-2020. Πρόκειται για 123 θεατρικές κριτικές, δημοσιευμένες σε έντυπη ή ηλεκτρονική μορφή, κυρίως στα περιοδικά Highlights, Μετρό, BookPress και CNNGreece. Σε αυτόν τον τόμο των 465 σελίδων, στον οποίον περιλαμβάνεται και ένα –πάντα– πρακτικό ευρετήριο ονομάτων, ο αναγνώστης θα συναντήσει μια σειρά κριτικών κειμένων που καλύπτουν ένα ευρύ και αντιπροσωπευτικό πεδίο της εγχώριας θεατρικής δραστηριότητας τόσο ως προς τις θεατρικές σκηνές (από το Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, το Εθνικό Θέατρο και το Θέατρο Τέχνης έως το «Απλό Θέατρο», το Θέατρο «Πόρτα» και το Θέατρο «Άβατον») όσο και ως προς τους δημιουργούς (Έλληνες και ξένοι συγγραφείς, σκηνοθέτες ή performers, όπως ο Γιάννης Μαυριτσάκης, ο Θωμάς Μοσχόπουλος, η Χρύσα Σπηλιώτη, ο Thomas Bernhard, η Lola Arias, οι Rimini Protokoll).

Ο κατ’ αυτόν τον τρόπο θεμελιωμένος φιλοσοφικά κριτικός λόγος παρέχει στον αναγνώστη, τον καλλιτέχνη ή τον απλό θεατή, τη δυνατότητα να προσεγγίσει μέσα από νέες οπτικές και νέα διανοητικά μονοπάτια την εκάστοτε παράσταση, κάτι που μπορεί να επιβεβαιώσει, να εμπλουτίσει ή και να κλονίσει τη δική του αισθητική εμπειρία.

Κεντρικό χαρακτηριστικό και θεμελιώδης στόχευση των θεατρικών αυτών κριτικών είναι η δημιουργία ενός κοινού τόπου συνάντησης και συνομιλίας μεταξύ των πλευρών που συμμετέχουν, άμεσα ή έμμεσα, στη θεατρική κριτική: του καλλιτέχνη, του κριτικού και του κοινού. Ο Γ. Πεφάνης αντιλαμβάνεται την κριτική του θεατρικού συμβάντος που συνιστά η εκάστοτε θεατρική παράσταση ως ίχνος, σημάδι απουσίας αλλά και προϋπόθεση παρουσίας του συμβάντος αυτού στη συλλογική μνήμη, ή, διαφορετικά, «ως στέρεο κρίκο στην αλυσίδα αναπληρωμάτων που μια παράσταση αποκτά μετά τη λήξη της»[1]. Έτσι, γίνεται γρήγορα φανερό, ακόμη και για τους κάπως πιο αδαείς περί των θεατρικών πραγμάτων αναγνώστες, πως οι κριτικές του στοχεύουν στη δημιουργία ενός δικτύου διαλόγου με τους καλλιτέχνες και το κοινό,[2] ώστε να αναδειχθούν οι επιμέρους όψεις του θεατρικού θεάματος, τα σκηνικά, ο ήχος, οι φωτισμοί, οι σχηματιζόμενες συστάδες νοημάτων, αλλά και οι γραμμές διαφυγής τους κατά τη σκηνική πραγμάτωση του θεατρικού κειμένου ή κατά την εκτύλιξη της performance. Οι απαξιωτικές κριτικές, ίδιον κι αυτές της ναρκισσιστικής σύγχρονης εποχής, ευτυχώς απουσιάζουν. Παρουσιάζεται όμως μια ενδελεχής και συστηματική, ενίοτε και αυστηρή, ανάλυση των λιγότερο λειτουργικών στοιχείων των παραστάσεων. Ιδιαίτερα απέναντι στους νέους δημιουργούς, η παρουσία των οποίων είναι σημαντική στο βιβλίο, ο κριτικός λόγος στέκεται με συμπάθεια, είναι καλοπροαίρετος και ενθαρρυντικός, αλλά με συνέπεια και αντικειμενικότητα.

Η γλώσσα των κειμένων είναι ασπαίρουσα, ζωντανή, ακριβής, χωρίς ακαδημαϊσμούς –αν και προερχόμενη από πανεπιστημιακό–, απαλλαγμένη από διδακτισμό, οδηγούμενη από τη βαθιά αγάπη αλλά και γνώση του θεατρικού πεδίου από τον συγγραφέα. Ιδιαίτερο ρόλο κατέχει στη διαμόρφωση του κριτικού λόγου η φιλοσοφική συγκρότηση του συγγραφέα: μόνο ενδεικτικά ας αναφέρουμε την αξιοποίηση της φιλοσοφικής σκέψης του J. Derrida (και όρων όπως η limitrophie, η φιλοξενία) σε παραστάσεις όπως το Passim του François Tanguy ή η Lampedousa του Anders Lustgarten, αλλά και των A. Badiou, W. Benjamin, E. Kant, G. Agamben, H. Arendt και πολλών άλλων. Ο κατ’ αυτόν τον τρόπο θεμελιωμένος φιλοσοφικά κριτικός λόγος παρέχει στον αναγνώστη, τον καλλιτέχνη ή τον απλό θεατή, τη δυνατότητα να προσεγγίσει μέσα από νέες οπτικές και νέα διανοητικά μονοπάτια την εκάστοτε παράσταση, κάτι που μπορεί να επιβεβαιώσει, να εμπλουτίσει ή και να κλονίσει τη δική του αισθητική εμπειρία. Το κέρδος είναι διπλό: όχι μόνο γιατί επιτρέπει και ενθαρρύνει τη διαμόρφωση θεατών και αναγνωστών απαιτητικών –κι όχι βιαστικούς καταναλωτές κειμένων και θεαμάτων, γυμνασμένους στα ομοιόμορφα σχήματα συμπεριφοράς που προωθεί η πολιτιστική βιομηχανία, για να χρησιμοποιήσουμε τους όρους του Th. Adorno– αλλά και γιατί μεταφέρει τον καθένα από μας, έστω και για λίγο, στον συναρπαστικό και θεμελιώδη για τη σκέψη κόσμο της φιλοσοφίας.

Τέλος, ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στην άψογη αισθητική του βιβλίου από την Κάπα Εκδοτική και τον σχεδιαστή της, Ιωάννη Κ. Τσίγκα. Το μεγάλο II του εξωφύλλου σηματοδοτεί βέβαια τη δεύτερη έκδοση κριτικών κειμένων του συγγραφέα, υπαινίσσεται όμως, ή έτσι θα θέλαμε να πιστεύουμε, και τα εισαγωγικά στα οποία τίθεται κάθε θεατρική παράσταση και ο κόσμος, ανθρώπων, νοημάτων, παθών, που εκείνη αναπαριστά. Μέρος της γίνεται για λίγο ο κάθε αναγνώστης που θα εισέλθει κι εκείνος στον διάλογο και, κυρίως, στην επιθυμία για τον διάλογο και για το θέατρο.

[Η Θάλεια Μπουσιοπούλου είναι φιλόλογος-θεατρολόγος, μέλος ΕΕΠ του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Αθηνών.]

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Γιώργος Π. Πεφάνης: Επί σκηνής ΙΙ, Πρόλογος, Κάπα Εκδοτική, Αθήνα 2022, σ. 23.
[2] Η κριτική είναι μια επιθυμία διαλόγου, σημειώνει ο συγγραφέας, επισημαίνοντας το πολυδιάστατο της έννοιας της επιθυμίας: «Επιθυμία διαλόγου, επιθυμία της παράστασης, παράταση της παράστασης, παράταση της επιθυμίας, παράταση του διαλόγου: σε όλα αυτά εξυπακούεται η εγγενής αντίφαση της επιθυμίας. Γιατί τι άλλο είναι η επιθυμία παρά η ένταση ανάμεσα σε κάτι που απουσιάζει και στη δυνητική παρουσία του;». Ό.π.