Leonard Mlodinow: «Κάτω από το κατώφλι»
Ένα βιβλίο ψυχανάλυσης; Μια γοητευτική ανασκαφή στο σκοτεινό και άδηλο της ανθρώπινης φύσης; Μια εξωτική σπονδυλωτή μυθιστορία; Ένα περισκοπικό παρατηρητήριο της ανθρώπινης συμπεριφοράς; Ή –και– ένα πολυπρισματικό σενάριο ενδοσκοπικών απεικονίσεων μεταξύ «φωτός και σκιάς»;
Η απάντηση βρίσκεται μάλλον στη διαλεκτική συνήχηση όλων των παραπάνω. Γιατί; Γιατί ο συγγραφέας του βιβλίου με τίτλο: Κάτω από το κατώφλι (σε εξαιρετική μετάφραση της Έλσας Βιδάλη και επιμέλεια του Γιάννη Παπαδόγγονα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2019 / Τίτλος πρωτοτύπου: Subliminal: How Your Unconscious Mind Rules Your Behaviour, 2012) ανταποκρίνεται σε όλους τους προσδιορισμούς που υποκρύπτουν οι αρχικές διερευνητικές αναζητήσεις των πολλαπλών ταυτοτήτων του. Θεωρητικός φυσικός, καινοτόμος ερευνητής στον χώρο της κβαντικής θεωρίας, πολυβραβευμένος συγγραφέας βιβλίων για το ευρύ κοινό: The Drunkard’s Walk: How Randomness Rules Our Lives. Grand Design (Το Μεγάλο Σχέδιο) σε συνεργασία με τον Stephen Hawking. Briefer History of Time. War of the Worldviews με τον Deepak Chopra, τον Ινδό εναλλακτικό γιατρό. Σεναριογράφος τηλεοπτικών σειρών (Star Treck: The Next Generation και MacGyver), δημιουργός ηλεκτρονικών παιχνιδιών με συνεργάτες τον γνωστό σκηνοθέτη Steven Spielberg και τον ηθοποιό Robin Williams – μαζί έγραψαν και το σενάριο της ταινίας Beyond the Horizon (2009). Μεταξύ επιστήμης και τέχνης, έρευνας και εμπειρικής παρατήρησης, ανήσυχης κοινωνικότητας και ενδοστρεφούς κατάδυσης με στοιχεία φαντασιακής –αλλά αυστηρά συνεκτικής– επιστημονικής σύλληψης θα μετακινείται από το ακαδημαϊκό πεδίο έρευνας σε κείνο της συγγραφής και της τέχνης, καταθέτοντας παντού το μέρισμα της χαρισματικής του επινοητικότητας και της γλωσσικής του γοητείας.
Ήδη από τον τίτλο του βιβλίου του, Κάτω από το κατώφλι: Το νέο ασυνείδητο και τι μας διδάσκει, ο Leonard Mlodinow θέτει με διαύγεια τη θεματική και τον κεντρικό προβληματισμό του. Τι υπάρχει κάτω από τα επιφαινόμενα στη διαδικασία κατανόησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς και τι μας διδάσκει; «Αυτές οι υποσυνείδητες πλευρές όλων όσων μας συμβαίνουν μπορεί να φαίνεται πως παίζουν πολύ μικρό ρόλο στην καθημερινή μας ζωή. Αλλά είναι οι σχεδόν αόρατες πηγές των συνειδητών μας σκέψεων». Με τη φράση αυτή του Καρλ Γιουνγκ, ως προμετωπίδα στον διαφωτιστικό πρόλογο του έργου του, θα διασυνδέσει εξελικτικά την «ανακάλυψη» του φροϊδικού ασυνειδήτου με τη σύγχρονη θεώρησή της. Το νέο ασυνείδητο, «υποστασιοποίηση» του φροϊδικού ασυνειδήτου, δεν είναι παρά η επιστημονική τεκμηρίωση και κατανόηση του «υποκατωφλικού κόσμου» (Subliminal perception) μέσω των νεότερων επιστημονικών οργάνων, που επιτρέπουν την απεικόνιση των δομών και υποδομών του εγκεφάλου τη στιγμή που παράγουν τα συναισθήματα. Η επιβεβαιωμένη δηλαδή υπόθεση ότι υπάρχουν γεγονότα που δεν έχουν καταγραφεί ούτε ελέγχονται από τη συνείδηση, αλλά λειτουργούν αθέατα και έξω από την εκούσια, κατευθυνόμενη ορθολογική συμπεριφορά.
Απευθύνεται στους αναγνώστες του –χωρίς καμιά εξαίρεση– με το όπλο της έλξης που ασκεί στον καθένα μας το καθημερινό, εμπειρικό παράδειγμα, το πείραμα και η πρόκληση της παρατήρησης με νόημα.
Ποια νέα, ωστόσο, δεδομένα και ποιες καινούργιες δυνατότητες της εποχής μας έχουν οργανώσει σε άλλη επιστημονική βάση την ύπαρξη αυτής της εγκιβωτισμένης αθέατης οντότητας, που μυστηριωδώς λειτουργεί και υπαγορεύει έκδηλες επιλογές, αποφάσεις, συμπεριφορές μας; Οι προγενέστερες μέθοδοι (του Φρόιντ, του Γιουνγκ και άλλων σημαντικών επιστημόνων: Βουντ, Κάρπεντερ, Πιρς, Τζάστροου, Γουίλιαμ Τζέιμς), όπως η ενδοσκόπηση, η παρατήρηση της εμφανούς συμπεριφοράς, η μελέτη ανθρώπων με εγκεφαλική υστέρηση, η τοποθέτηση ηλεκτροδίων στον εγκέφαλο ζώων και η καταγραφή των αντιδράσεών τους σε ερεθίσματα, έδωσαν μόνον έμμεσες και συγκεχυμένες πληροφορίες – αν και είχε πλέον επιβληθεί στον δυτικό κόσμο μία από τις μεγαλύτερες επιστημονικές του προκλήσεις: που επέπρωτο να επηρεάσει καταλυτικά όλα τα ανθρωποκεντρικά ερωτήματα που θέτει όχι μόνον η επιστήμη αλλά και η καλλιτεχνική δημιουργία στο σύνολό της, και η φιλοσοφία. Ποτέ η διαδικασία «ανακάλυψης» του έσω ανθρώπου δεν διέφυγε έκτοτε από την αναζήτηση των διεργασιών του «ασυνείδητου νου».
Η τεχνολογική εξέλιξη της εποχής μας, από την τελευταία δεκαετία του εικοστού αιώνα, είναι εκείνη που θα προσδώσει στη σπουδή του ασυνειδήτου μια νέα προοπτική. Αυτό που κυριολεκτικά θα «εικονίσει» το υπαρκτό «φάντασμα» του ασυνειδήτου, θα είναι η τεχνολογία της λειτουργικής Απεικόνισης Μαγνητικού Συντονισμού (λΑΜΣ) ή απλούστερα λειτουργική μαγνητική τομογραφία. Σ’ αυτή τη δυνατότητα τρισδιάστατης απεικόνισης του εγκεφάλου σε κατάσταση λειτουργίας και καταγραφής των αντιδράσεων στα διάφορα ερεθίσματα, ανιχνεύοντας τις αυξομειώσεις της ροής του αίματος, εδράζεται όλη η σύγχρονη εφαρμοσμένη έρευνα της νευροεπιστήμης και ειδικότερα της κοινωνικής νευροεπιστήμης, της συνάντησης δηλαδή τριών επιστημονικών κλάδων: της κοινωνικής ψυχολογίας (που επαληθεύει τώρα τις θεωρίες της για τις ψυχολογικές διεργασίες συνδέοντάς τες με τις πηγές τους στον εγκέφαλο), της γνωστικής ψυχολογίας (που εντοπίζει στον εγκέφαλο τις ρίζες των νοητικών φαινομένων) και της νευροεπιστήμης (που εστιάζει στη φυσική συγκρότηση του εγκεφάλου).
Πώς μπόρεσε ωστόσο ένας θεωρητικός φυσικός να καταπιαστεί με θέμα τόσο εξειδικευμένο, μεταφέροντας μάλιστα σε μια γοητευτικά απλή αλλά ακριβή γλώσσα τη σύγχρονη γνώση γύρω από τις ασύνειδες υπαγορεύσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς; Είναι γεγονός ότι το εξελικτικό άλμα των επιστημών διαπερνά κάθε επιμέρους επιστημονικό κλάδο ανανεώνοντας την οπτική αλλά και τις αρχικές υποθέσεις. Έτσι, η μετατόπιση της φυσικής από την κλασική νευτώνεια θεώρηση στη «βαθύτερη» αλήθεια της κβαντικής θεωρίας και της σχετικότητας φαίνεται να βαίνει παράλληλα με την αρχική «επινόηση» του ασυνειδήτου και την προς απόδειξή του βεβαιότητα, η οποία επιτυγχάνεται με τις σύγχρονες τεχνολογίες της νευροεπιστήμης. Έτσι, αποκτά υπόσταση «υλική» μια κρυμμένη νοητική οντότητα, το νέο ασυνείδητο, που η μελέτη του αποκαλύπτει τα ασυνείδητα ανθρώπινα ένστικτα (τα όνειρα και η μυθολογία είναι –κατά τον Γιουνγκ– οι βαθύτερες και ανομολόγητες εκφράσεις της ψυχής) και τον τρόπο με τον οποίο «κυβερνούν» τον άνθρωπο, επηρεάζοντας τις ατομικές και κοινωνικές συμπεριφορές.
Ο συγγραφέας όταν αρχίζει να γοητεύεται από το αντικείμενο και να στοχεύει στη συγγραφή ενός βιβλίου με θέμα τον ασυνείδητο νου έχει διατρέξει μια καινοτόμο διαδρομή στον χώρο έρευνας της θεωρητικής φυσικής (Πανεπιστήμιο Καλιφόρνια, στο Berkeley, στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Καλιφόρνια, στο Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ – Max Planck Institute for Physics and Astrophysics, στο Μόναχο της Γερμανίας). Αξίζει ωστόσο να χαρτογραφήσουμε την ακαδημαϊκή του προετοιμασία προκειμένου να ανταποκριθεί στο νέο του εγχείρημα. Από το 2006 και μόλις λίγα χρόνια μετά τη γέννηση της κοινωνικής νευροεπιστήμης ως επιστημονικού κλάδου, συζητά τη φιλόδοξη σκέψη του με τον Christof Koch, διακεκριμένο καθηγητή στο Caltech (Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Καλιφόρνια), κορυφαίο διεθνώς κέντρο των νευροεπιστημών. Και αρχίζει αμέσως να παρακολουθεί ως επισκέπτης για πέντε χρόνια τα μαθήματα και τον τρόπο σκέψης του καθηγητή, των προπτυχιακών και μεταπτυχιακών του φοιτητών. Παράλληλα, διαβάζει και αφομοιώνει πάνω από 800 δημοσιεύσεις σχετικών ερευνών. Παρακολουθεί σεμινάρια για τη νευροεπιστήμη της μνήμης, για τα «κύτταρα εννοιών» στο ανθρώπινο οπτικό σύστημα και τις δομές του εγκεφαλικού φλοιού που επιτρέπουν την αναγνώριση των προσώπων. Συμμετέχει ο ίδιος σε πειράματα όπου δέχεται την εφαρμογή της λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας και τη χαρτογράφηση δομών του εγκεφάλου του και την ανταπόκρισή του σε διάφορα ερεθίσματα. Μαθήματα και συνέδρια εξειδικευμένα σε θέματα όπως: «Εγκέφαλος, νους και κοινωνία», «Η νευροβιολογία του συναισθήματος», «Η μοριακή βάση της συμπεριφοράς» ή «Οι βιολογικές ρίζες της ομαδικής συμπεριφοράς των ανθρώπων»…
Ολόκληρο το βιβλίο, γραμμένο με τη μέθοδο του story-telling, είναι μια συναρπαστική επιστημονική αφήγηση, με τη συγκινησιακή κάποτε δόνηση της «μυθοπλαστικής» αφήγησης.
Το βιβλίο που παρέδωσε –απευθυνόμενο σε ένα ευρύτατο κοινό– ο Leonard Mlodinow, έπειτα από μακρά κυοφορία, είναι μια γοητευτική πρόσκληση στην εμπειρική επανανάγνωση του εαυτού και των άλλων στη βάση της αποκρυπτογράφησης εκείνου του αόρατου αλλά τόσο οικείου «ξένου», που ο καθένας φέρει στον ανεξιχνίαστο, βαθύτερο κόσμο του. Οι αισθήσεις (σ.23-46), η μνήμη και η λήθη (σ.47-74), η ανθρώπινη κοινωνικότητα (σ.75-104), η κατανόηση των μη λεκτικών σημάτων (σ.105-124), η επιλογή ή η απόρριψη ανθρώπων από την εμφάνισή τους (σ.125-144), η ταξινόμηση και η αλλαγή στάσης απέναντι στους ανθρώπους (σ.145-162), η ανάπτυξη της δυναμικής των ομάδων – εσω-ομάδες, εξω-ομάδες (σ.163-178), η διαμόρφωση των αισθημάτων (σ.179-200), η διαμόρφωση της εικόνας του εαυτού (σ.201-226). Από τη δική του λειτουργική μαγνητική τομογραφία δεν διαφεύγει καμία σημαντική πλευρά της ανθρώπινης «πολύγλωσσης» εμπειρίας, στις διασταυρώσεις ή τις συγκρούσεις μεταξύ συνείδησης και ασυνειδήτου.
Το κατόρθωμα του πολυτάλαντου συγγραφέα είναι ότι δεν υπερβάλλει στη χρήση μιας άξενης, αφαιρετικής, εξειδικευμένης γλώσσας. Απευθύνεται στους αναγνώστες του –χωρίς καμιά εξαίρεση– με το όπλο της έλξης που ασκεί στον καθένα μας το καθημερινό, εμπειρικό παράδειγμα, το πείραμα και η πρόκληση της παρατήρησης με νόημα. Ακόμα και ανάλαφρα παραλειπόμενα, ανέκδοτα και «κουτσομπολιά» των ακαδημαϊκών χώρων –με τους οποίους έχει τεράστια τριβή και μακρά παλίνδρομη θητεία– ή της δημοσιογραφίας επιστρατεύονται για το πολυφωνικό ανάπτυγμα της ανθρώπινης κατανόησης. Κινείται με άνεση σε ένα πολυεπίπεδο και πλούσιο, εναλλασσόμενο σκηνικό ατόμων και ομάδων, περιστατικών και σκέψεων, συναρπαστικών αφηγήσεων και ερμηνευτικών πειραμάτων με τις πολλαπλές ταυτότητες του επαρκούς επιστήμονα, του εύληπτου δασκάλου και του χαρισματικού λογοτέχνη-αφηγητή. Και θέτει ερωτήματα που προκύπτουν άλλοτε από ασυνείδητες, άλλοτε από σταθμισμένες, όπως θεωρούμε, συνειδητά πράξεις και επιλογές μας: π.χ. Γιατί στεκόμαστε ενάμισι μέτρο μακριά από τον τροχονόμο που μας σταματά, ενώ με κάποιον φίλο μας ογδόντα το πολύ εκατοστά; (σ.5). Πώς επηρεάζονται από το ασυνείδητό μας οι επιλογές και οι αποφάσεις μας σε ερωτήματα, όπως: Ποιο σπίτι να αγοράσω; Ποια μετοχή να πουλήσω; Να προσλάβω το τάδε άτομο να προσέχει το παιδί μου; Κι ακόμα: Είναι άραγε αυτά τα σαγηνευτικά γαλανά μάτια που μ’ έχουν ξετρελάνει επαρκής βάση για μια μακροχρόνια στοργική σχέση; (σ.6). Πώς επιλέγουμε τι θα φάμε, ακόμα και τι γεύση έχει το φαγητό μας; (σ. 13). Γιατί οι γιατροί «πακετάρουν» ενστικτωδώς τον εαυτό τους μέσα σε ωραία πουκάμισα και γραβάτες και οι δικηγόροι αποφεύγουν στις συναντήσεις με τους πελάτες τους να φορούν μπλουζάκια που διαφημίζουν μπίρες; (σ.16). Ή: Μπορεί η ηλιοφάνεια και η βαριά συννεφιά να επηρεάζουν ανάλογα τις τιμές των μετοχών; (σ.21). Γιατί διαφοροποιείται το νόημα του ρήματος «κάνει» στις δύο παρακάτω φράσεις: «Ο δάσκαλος μαγειρικής είπε ότι θα τους κάνει σάντουιτς» και στη δεύτερη: «Ο κανίβαλος είπε ότι θα τους κάνει σάντουιτς» (σ.27) κ.λπ.
«Γράφοντας αυτό το βιβλίο», θα πει ο συγγραφέας, «προσπάθησα να φωτίσω τους πολλούς τρόπους με τους οποίους μας υπηρετεί ο ασυνείδητος νους μας. Σε εμένα προσωπικά, ο βαθμός στον οποίο ο βαθύτερος, άγνωστος εαυτός μου καθοδηγεί τον συνειδητό νου μου, μου προκάλεσε μεγάλη έκπληξη. Και ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη ένιωσα συνειδητοποιώντας πόσο χαμένος θα ήμουν χωρίς αυτόν». Και καθώς συνειδητοποιεί την ύπαρξη της φυσικής αισιοδοξίας του ανθρώπινου νου –αναμετρώμενος και με τη δική του διανοητική προσπάθεια, έρευνας και συγγραφής– θα μας πείσει ότι «το ασυνείδητο προσφέρει στον καθένα μας την καλύτερη υπηρεσία: να δημιουργήσουμε μια θετική και στοργική αίσθηση του εαυτού, μια αίσθηση δύναμης και ελέγχου σε έναν κόσμο γεμάτο με δυνάμεις πολύ μεγαλύτερες από τις ανθρώπινες» (σ.223).
Ολόκληρο το βιβλίο, γραμμένο με τη μέθοδο του story-telling, είναι μια συναρπαστική επιστημονική αφήγηση, με τη συγκινησιακή κάποτε δόνηση της «μυθοπλαστικής» αφήγησης. Γι’ αυτό και μας προσφέρει τον αναστοχαστικό εξωτισμό ενός ανέξοδου ταξιδιού, όπου η διαδρομή από την έξω στην έσω χώρα μας μπορεί να οδηγήσει στην αποδοχή και τη συμφιλίωση με την ανθρωποσύνη μας: σε μια διαδικασία –θα πει ο συγγραφέας– «καλύτερης εκτίμησης για τον αόρατο σύντροφό μου, το ασυνείδητό μου, που μου δίνει πάντα την αναγκαία στήριξη καθώς βαδίζω και παραπατώ στον δρόμο της ζωής μου». Κι ίσως στη διαδρομή ανακαλύψουμε και τον άλλον άνθρωπο, τόσο ίδιο με μας, ώστε να σταθεροποιήσουμε τον αλληλέγγυο βηματισμό μας.
Κάτω από το κατώφλι
Το νέο ασυνείδητο και τι μας διδάσκει
Leonard Mlodinow
μετάφραση: Έλσα Βιδάλη
επιμέλεια: Γιάννης Παπαδόγγονας
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
284 σελ.
ISBN 978-960-524-564-1
Τιμή €16,00
