Lucio Russo: «Προς τι η κλασική παιδεία»
Ο Lucio Russo, στο πολύ σημαντικό βιβλίο του Προς τι η κλασική παιδεία, με υπότιτλο «Συνηγορία ενός μη κλασικιστή», προσέρχεται με τη Φυσική, τα Μαθηματικά, τη Στατιστική, τη Θεωρία των Πιθανοτήτων και την Ιστορία των Επιστημών στα θυλάκιά του, συν τη διδακτική του δραστηριότητα στο Μαθηματικό Τμήμα του Πανεπιστημίου της Ρώμης, για να υποστηρίξει τις κλασικές σπουδές· Αρχαία Ελληνικά και Λατινικά. Μελέτη από το πρωτότυπο, γιατί η μελέτη από μετάφραση μπορεί να μετεξελιχτεί σε κατάργηση της κλασικής παιδείας.
Ανατρέπει την τρέχουσα αντίληψη ότι οι ανθρωπιστικές σπουδές είναι «άχρηστες», ιδιαιτέρως ο κλάδος της κλασικής φιλολογίας, και ότι πρέπει να καταργηθούν για να δοθεί χώρος στις θετικές και τεχνολογικές επιστήμες, γιατί ο Russo αδιαφορεί για τη χρησιμότητα και θεωρεί τις κλασικές σπουδές, όσο και τα Μαθηματικά, πολύ σημαντικές πνευματικές ασκήσεις, διαφορετικού τύπου, αλλά συμπληρωματικές και εξίσου σπουδαίες. Το χρέος της Δύσης απέναντι στην ελληνική και λατινική αρχαιότητα είναι πολύ μεγαλύτερο από όσο συνήθως αναγνωρίζεται και αφορά μορφές επιστημονικές πολύ ευρύτερες εκείνων που θεωρούνται «ανθρωπιστικές». Γι’ αυτό πρέπει να μελετάμε αρχαία ελληνικά και λατινικά, για να έχουμε πρόσβαση στα κείμενα που έχουν αξία, να εμβαθύνουμε σε επιστήμη, λογική, νομικό δίκαιο και μουσική.
Οι πηγές της κλασικής αρχαιότητας διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής σκέψης και όχι μόνο κατά την Αναγέννηση ως τον 17ο αιώνα, αλλά και ως τον 19ο. Ο κλασικός πολιτισμός είναι ο μόνος που μπορεί να παίξει πάλι τον ενοποιητικό ρόλο του παρελθόντος, για τον οποίο δεν έχει βρεθεί άλλος αντικαταστάτης.
Και αρχίζει τη μακρά και εμπεριστατωμένη αναφορά του με τον Κολοσσό της Ρόδου, έργο του Λίνδιου γλύπτη Χάρη, 293 π.Χ., ενός φάρου δηλαδή, όπως φάρος είναι και το αντίγραφό του, το Άγαλμα της Ελευθερίας που φωτίζει τον κόσμο στη Νέα Υόρκη και κατασκεύασε ο Auguste Bartoldi (1834-1904). Τα δύο έργα έχουν ακτίνες στο κεφάλι και στο χέρι πυρσό. Η μόνη διαφορά είναι οι πτυχώσεις του φορέματος της Ελευθερίας, που και αυτές είναι αρχαϊκής έμπνευσης. Για τον Κολοσσό οι ακτίνες αναπαριστούν τις ακτίνες του Ήλιου, όπως και για την Ελευθερία, αλλά το φως εκείνης αποδείχτηκε αδύναμο. Ο συγγραφέας θεωρεί την περίπτωση του αγάλματος ασήμαντη από μόνη της, αλλά ως παραδειγματική, διότι, αν δεν ξέρουμε τις πηγές του πολιτισμού, δεν κατανοούμε τον ίδιο τον πολιτισμό.
Και προχωρεί στην περίπτωση της Αστρονομίας. Σύμφωνα με τη Βουλγκάτα, μετάφραση της Αγίας Γραφής στα λατινικά, 4ος μ.Χ. αι., ο κόσμος είναι μια κλειστή πεπερασμένη ολότητα, σαν κρυστάλλινη σφαίρα, με τα αστέρια κολλημένα πάνω της και τη Γη ακίνητη. Όμως η «Κοπερνίκεια Επανάσταση» που σημάδεψε τον σύγχρονο κόσμο, εκθρόνισε τη Γη από το κέντρο και στη θέση της έβαλε τον Ήλιο. Δεύτερη μεγάλη επανάσταση είναι η κατάργηση της κρυστάλλινης σφαίρας και η αντικατάστασή της με τον άπειρο κόσμο, μέσα στον οποίο ο Ήλιος δεν είναι παρά μόνο ένα από τα αναρίθμητα αστέρια και όλα κινούμενα. Και τρίτη επανάσταση η παγκόσμια έλξη, η ουράνια μηχανική, που εξηγεί τις κινήσεις των αστέρων. Και για τις τρεις αυτές επαναστάσεις οι αρχαίοι αστρονόμοι έχουν βάλει τις βάσεις. Τα ονόματα είναι πάμπολλα, αλλά ο Russo επιλέγει τον ποιητή Καλλίμαχο, ο οποίος μιλάει για τις κινήσεις των αστέρων, όπως τις έμαθε από τον άγνωστο σήμερα αστρονόμο Κόνωνα τον Σάμιο, τον οποίο ο Αρχιμήδης θεωρούσε κορυφαίο επιστήμονα της εποχής του.
Ο Κοπέρνικος ήξερε ότι στο έργο του De revolutionibus orbium coelestium επανέφερε την αρχαία ιδέα ότι η Γη κινείται κυκλικά γύρω από την πύρινη σφαίρα –τον Ήλιο– μια θεωρία που θεμελιώθηκε τον 3ο π.Χ. αι. από τον Αρίσταρχο τον Σάμιο. Οι απλανείς αστέρες δεν είναι απλανείς αλλά και αυτοί κινούνται, σύμφωνα με τον Edmond Halley, που ακολουθούσε τον αρχαίο Ίππαρχο. Ο Ίππαρχος κατέγραψε όλους τους αστέρες και τις κινήσεις τους, τους έδωσε ονόματα, έργο θηριώδες, αφήνοντας «κληρονομιά στην ανθρωπότητα τον ουρανό ολόκληρο».
Ο κλασικός πολιτισμός είναι ο μόνος που μπορεί να παίξει πάλι τον ενοποιητικό ρόλο του παρελθόντος, για τον οποίο δεν έχει βρεθεί άλλος αντικαταστάτης.
Ο Τζορντάνο Μπρούνο, που είχε συλλάβει ένα σύμπαν ανοιχτό και απέραντο, χωρίς κανένα κέντρο, είχε απλώς αποδεχτεί την ιδέα των άπειρων κόσμων του Δημόκριτου. Ο Δημόκριτος υποστήριζε ότι κάθε άστρο είναι ένα σύμπαν με Γη και αέρα, δικό του κέντρο και κίνηση, άστρα κοντινά και μακρινά, όλα δημιουργήθηκαν τυχαία και την ιδέα του συμμεριζόταν ο Ηρακλείδης ο Ποντικός και άλλοι. «Οι αστρικές σφαίρες ξεπερνούσαν κατά πολύ το μέγεθος της Γης… που μελαγχόλησα», έγραφε ο Μπρούνο.
Ως προς την πολιτική σκέψη, ο Russo ανατρέχει στη Βασιλική λίστα των Σουμερίων, 2000 π.Χ., που έλεγαν ότι «Η βασιλεία κατήλθε από τους ουρανούς στην Εριντού» της αρχαίας Ουρούκ. Αυτό όμως πίστευαν και οι Βυζαντινοί και οι Ευρωπαίοι ελέω Θεού μονάρχες· ότι έχουν πάρει από τον Θεό την εντολή.
Στην Αρχαία Ελλάδα, όμως, γεννήθηκε η απόλυτη καινοτομία, η Δημοκρατία· το έδοξε τη βουλή και το δήμω, ιδέα που δανείστηκαν και οι Ρωμαίοι, διατυπωμένη ως Senatus Populus Que Romanus. Ο συγγραφέας τονίζει τη σημαντικότητα της Αθήνας, επικαλείται τον Ευριπίδη που κάνει λόγο για τους γραπτούς νόμους, τον Σοφοκλή για τους άγραφους (Αντιγόνη), τον Θουκυδίδη που μιλούσε για τη φαινομενική δημοκρατία του «πρώτου πολίτη», ξέροντας τι είναι η δημοκρατία και τι τα ίσα δικαιώματα. Όσο για την παρουσία των δούλων και τον αποκλεισμό των γυναικών από την πολιτική, αυτά διατηρήθηκαν και στις σύγχρονες δημοκρατίες.
Η Αθήνα ήταν σε μικρογραφία ό,τι η Αμερική σε μεγέθυνση, έλεγε ο Τόμας Πέιν. Ο Τζέφερσον, που ήξερε ελληνικά από τα εννέα του χρόνια, έδινε εντολή σε επίδοξο πολιτευόμενο να διαβάσει την ιστορία της αρχαίας Ελλάδας, αρχαίους Έλληνες και Λατίνους ποιητές. Γιατί τα ελληνικά, τα λατινικά και τα εβραϊκά ήταν «η κοινή προϋπόθεση για όλες τις επιστήμες», γι’ αυτό από τις χώρες που δεν είχαν ποτέ πρόσβαση στον αρχαίο πολιτισμό απουσιάζει η δημοκρατία. Όσο για την εμφάνιση και επικράτηση του φασισμού και του ναζισμού, είναι και αυτή αποτέλεσμα του εκφυλισμού, όπως είχε προβλέψει ο Πλάτωνας. Η ιδέα του κοσμοπολιτισμού ίσως έχει τη ρίζα της στον κυνικό Διογένη, που έλεγε πως ήταν πολίτης του κόσμου.
Στο δίκαιο, ο πρώτος γραπτός νομικός κώδικας εμφανίζεται στη Σουμερία γύρω στα 2100 π.Χ., στον ελληνικό κόσμο τον 7ο αιώνα, στη Ρώμη η Δωδεκάδελτος νομοθεσία το 449 π.Χ.
Στη Φιλοσοφία, είναι γενικά παραδεκτό ότι η σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη είναι μπολιασμένη από την αρχαία και, όπως υποστήριζε ο Γουάιτχεντ, συνίσταται από υποσημειώσεις στο έργο του Πλάτωνα. Τα έργα του Αριστοτέλη επίσης είναι σημείο αναφοράς για πολλούς νεότερους φιλοσόφους.
Ως προς τη γλώσσα, η «ταξινόμηση των λέξεων σε “μέρη του λόγου” […] είναι πολιτιστικό προϊόν ιστορικά καθορισμένο, παντελώς άγνωστο στον Όμηρο και ανύπαρκτο στην εποχή του Πλάτωνα». Η γραμματική εμφανίζεται μόνο στον ελληνικό πολιτισμό (και στον ινδικό), μια επανάσταση τον 3ο π.Χ. αι. που διευκόλυνε και τις άλλες επιστήμες με τους νεολογισμούς που μπορούσαν να δημιουργήσουν. Επανάσταση είναι και η ανάπτυξη της σημειωτικής με τον Σέξτο τον Εμπειρικό και τους Στωικούς, που υποστήριζαν τις τρεις αλληλοσυνδεόμενες πραγματικότητες: «το σημαίνον, το σημαινόμενο και το τυγχάνον» ήτοι, φωνή, πράγμα και εξωτερικό αντικείμενο καθρεφτίζουν τον κόσμο, την παιδεία, το πολιτιστικό σύμπαν και την υλική ζωή εκείνου που μιλά.
Το χρέος των ευρωπαϊκών λεξικών προς την ελληνική γλώσσα. Όλες σχεδόν οι ευρωπαϊκες γλώσσες, ενώ έχουν γεννηθεί από τη λατινική, έχουν στο λεξιλόγιό τους πλήθος λέξεις από την ελληνική, η οποία τις εμπλούτισε με «λέξεις ικανές να σηματοδοτήσουν έννοιες χωρίς προηγούμενο» όχι μόνο στον επιστημονικό τομέα αλλά και στον πολιτιστικό.
Βιβλίο για κάθε Έλληνα.
Τέχνη, Μουσική, Λογοτεχνία. Η προοπτική του 15ου αιώνα είναι και αυτή κληροδότημα των αρχαίων καλλιτεχνών στους νεότερους, όπως του Αριστομένους του Θάσιου, του Απελλού και του Ζεύξη. Δείγμα, το «Δωμάτιο με τις μάσκες» στο Ανάκτορο του Αυγούστου, στον Παλατίνο Λόφο, όπου οι τοιχογραφίες υπακούουν σε μαθηματικούς κανόνες προοπτικής. Ο ζωγράφος Πιέρο ντέλα Φραντσέσκα ήταν μαθηματικός και είχε σπουδαίο βοηθό του την Οπτική του Ευκλείδη και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι τα θεωρήματα του Ευκλείδη. Ο Κορμός του Μπελβεντέρε, το Σύμπλεγμα του Λαοκόοντα και ο Θνήσκων Γαλάτης, έργα του 2ου ή 1ου π.Χ. αι., επηρέασαν καλλιτέχνες όπως ο Μιχαήλ Άγγελος, τόσο που ο Λαοκόων να θεωρείται έργο δικό του. Στη ζωγραφική, ο Σαρλ Γκλερ, νεοκλασικός ζωγράφος, συμβούλευε τον Μονέ όταν τελειώνει ένα έργο να σκέφτεται «αρχαιοπρεπώς». Οι μελετητές της σύγχρονης μοντέρνας τέχνης δεν ξεχνούν τη σχέση του ιμπρεσιονισμού με την ελληνιστική ζωγραφική, όπως δείχνουν και οι τοιχογραφίες στη Βία Γρατσιόζα με σκηνές από την Οδύσσεια.
Από την ελληνική αρχιτεκτονική επηρεάστηκε κυρίως η Αμερική, όπως φαίνεται στα δημόσια κτήρια, κατεύθυνση που υπέδειξε ο ελληνολάτρης Πρόεδρος Τζέφερσον. Η μουσική επίσης είναι επηρεασμένη από την αρχαία Ελλάδα και, για πολλά χρόνια, οι διδάσκοντες στο Κονσερβατουάρ ήταν ειδικοί της ελληνικής μουσικής. Ειδικά έχει επισημανθεί η ελληνική επιρροή στον Ντεμπισί. Στη λογοτεχνία θεωρεί θεμελιώδη την αξία του κλασικού πολιτισμού και τονίζει την επίδρασή του στους μεγάλους της Ευρώπης –Δάντη, Σαίξπηρ, Αριόστο, Τορκουάτο Τάσσο, Μίλτον, Λεοπάρντι– τους οποίους δεν μπορούμε να κατανοήσουμε αν δεν γνωρίζουμε την ελληνική λογοτεχνία.
Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, ο Lucio Russo θα αναφερθεί στα αίτια της σημερινής αποδυνάμωσης της σχέσης μας με τον αρχαίο πολιτισμό, στον «αναλφαβητισμό» των σπουδασμένων, στην υποχώρηση της διδασκαλίας των κλασικών μαθημάτων. Τα αίτια πολλά, όπως μετατοπίσεις πληθυσμών, χρηματοοικονομικές δραστηριότητες, πολιτικά κόμματα της «αριστεράς», καταναλωτική κοινωνία, λαϊκά περιοδικά, εικονογραφημένα, διαφημιστικά μηνύματα, λαϊκή κουλτούρα· με λίγα λόγια, έπρεπε να εγκαταλειφθεί ο αρχαίος κόσμος για να γεννηθεί ο νέος 
(κατά τον Φρόιντ, να σκοτώσει τον πατέρα…). Εν ολίγοις, ο συγγραφέας θα επιχειρήσει την επιστημονική εξήγηση του φαινομένου και θα ευχηθεί να συνεχιστεί η διδασκαλία των κλασικών σπουδών.
Ένα υπέροχο βιβλίο, που μετέφρασε η Κούλα Καφετζή με γνώση και ευαισθησία. Βιβλίο για κάθε Έλληνα.
Προς τι η κλασική παιδεία
Συνηγορία ενός μη κλασικιστή
Lucio Russo
μετάφραση: Κούλα Καφετζή
Δίαυλος
256 σελ.
ISBN 978-960-531-430-9
Τιμή €15,00
