Ιωάννης Π. Α. Ιωαννίδης: «Μετά τα αφύσικα»

Λίγο πριν από τις ενδιάμεσες εκλογές στις 6 Νοεμβρίου για το Κογκρέσο στις ΗΠΑ συνελήφθη στην πολιτεία Φλόριντα ο κατηγορούμενος ως υπεύθυνος για την αποστολή δεμάτων με αυτοσχέδιους εκρηκτικούς μηχανισμούς σε αντιπάλους του Αμερικανού προέδρου Τραμπ. Παλαιότερα εργαζόταν σε κλαμπ αντρικού στριπτίζ – ο κατηγορούμενος. Στην ίδια πολιτεία νωρίτερα είχαν συλληφθεί δύο μαθήτριες, 11 και 12 ετών, σε τουαλέτα του σχολείου, όπου περίμεναν με μαχαίρια και κόφτη πίτσας για να δολοφονήσουν μικρότερες συμμαθήτριές τους και να τους πιουν το αίμα σε σατανική τελετή. Είχαν καταγράψει το σχέδιο στα κινητά τηλέφωνά τους που βρήκε η αστυνομία, όταν τις συνέλαβε αφού αναζητήθηκαν στο σχολείο, με το οποίο είχε επικοινωνήσει μία μητέρα, που ειδοποιήθηκε με αυτοματοποιημένο τηλεφώνημα ότι η κόρη της έλειπε από την τάξη.

Ο γεννημένος στο Βελιγράδι ως Ντούσαν (Dušan) Σίμιτς Αμερικανός ποιητής Τσαρλς Σίμικ (Charles Simic) έχει εξηγήσει, νομίζω, απαντώντας σε ερώτηση γιατί ο υπερρεαλισμός δεν είχε μεγαλύτερη εμφανή επιρροή στην αμερικανική ποίηση, ότι πρόκειται για κάτι αναπόφευκτο, καθώς ο υπερρεαλισμός κυριαρχεί στην αμερικανική ζωή, ενώ ένας άλλος Αμερικανός ποιητής, ο Ρόμπερτ Χας (Robert Hass) έχει επισημάνει τα «όρια της φαντασίας» έναντι της πραγματικότητας, όπως θύμισε ο Κρίστοφερ Μέριλ στην εισήγησή του στο πρόσφατο διεθνές συμπόσιο της Εταιρείας Συγγραφέων με θέμα «Γιατί διαβάζουμε; Ο ρόλος του συγγραφέα και του βιβλίου τον 21ο αιώνα».

Ο Μπομπ Χας ζει στον Άγιο Φραγκίσκο, κοντά στο Στάνφορντ. Στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ εργάζεται ο διακεκριμένος καθηγητής παθολογίας, έρευνας και πολιτικής υγείας, επιστημών δεδομένων και στατιστικής, όπως και διευθυντής του κέντρου Metrics, Ιωάννης Π. Α. Ιωαννίδης. Διδάσκει επίσης σύγχρονη ελληνική ποίηση στο Τμήμα Συγκριτικής Λογοτεχνίας. Στις 30 Οκτωβρίου 2018, στον πέμπτο όροφο ενός Δημόσιου ή Public χώρου της πλατείας Συντάγματος συζητήσαμε για το έβδομο λογοτεχνικό βιβλίο του στα ελληνικά, που κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Κέδρος. Γεννημένος στη Νέα Υόρκη το 1965, ο Γιάννης Ιωαννίδης έχει ζήσει σε διαφορετικά μέρη και έχει διατελέσει καθηγητής στα Πανεπιστήμια Ιωαννίνων, Harvard και Tufts και στο Imperial College, πριν αποδημήσει στο Στάνφορντ.

«Η φθορά διαβάζει και γράφει πολύ πιο γρήγορα από μένα» (σ. 11) προειδοποιεί τον αναγνώστη ο συγγραφέας στο προλόγισμα του βιβλίου του. Υπερβαίνοντας τις 300 σελίδες, περιλαμβάνει 166 κείμενα με στοιχεία έλξης, τριβής, περιδίνησης και απόστασης, και 48 κείμενα σπρωγμένα στο περιθώριο (δηλαδή, καθόλου ή καθ’ όλα αναγκαίες επεξηγήσεις, marginalia για επιστήμονες, εφήμερα επιτόπια και ανένταχτα αποκόμματα), που αντανακλούν, δημιουργούν και αποκαθηλώνουν έναν θαυμαστό κόσμο εγγραφών εξαιρετικά ασκημένης αισθητικά παρατηρητικότητας, αλλά και στυγνού λυρισμού. Συνδυάζοντας την επιστημονικότητα της ποίησης, που ασφαλώς συνιστά αρχαιότατη μέθοδο έρευνας, με τον λυρισμό της επιστήμης, εμπράκτως αποποιείται απόψεις για δύο ασύμπτωτες κουλτούρες και επιβεβαιώνει ότι ο συνειρμός συνεχώς στρώνει ράγες ενός συρμού πάνω στον οποίο κινείται ο ειρμός της σκέψης.

«Δεν υπάρχουμε, απλώς σκεφτόμαστε. Σκεφτόμαστε, άρα δεν υπάρχουμε», δηλώνεται εξαρχής με τρόπο ευθαρσώς αντι-καρτεσιανό. Σε μέρες δύσκολες, όταν «τα περισσότερα από όσα διαβάζουμε, βλέπουμε και ακούμε είναι ψεύτικα», ο συγγραφέας διαπιστώνει, υιοθετώντας το προσωπείο ενός αντιγραφέα που απευθύνεται σε κάποιον Ευζώιο, ότι «δεν προλαβαίνουμε να αντιγράψουμε όλους τους φθαρμένους παπύρους και περγαμηνές».

Έλξη, τριβή, περιδίνηση, απόσταση. Ελκυστικά και παρελκυστικά σαφέστατος διαρκώς παραμένει ο συγγραφέας.

Αν θέλουμε να διεισδύσουμε στη μέθοδο και τη μεθοδικότητα που χαρακτηρίζει το βιβλίο, δεν πρέπει να αναρωτηθούμε ποιος είναι αυτός ο Ευζώιος; Δεν πρέπει να υποθέσουμε πως πρόκειται για τον επίσκοπο Αντιοχείας για 11 χρόνια, από το 367, που αποκατέστησε την ημικατεστραμμένη βιβλιοθήκη της πόλης; Δεν πρέπει να είναι εκείνος που, ενώ είχε σπουδάσει στην Καισάρεια της Παλαιστίνης με τον Γρηγόριο τον Θεολόγο (συμφοιτητή άλλωστε και του Ιουλιανού στην Αθήνα), παρέμεινε χαλαρός οπαδός θεωριών του πρωτοπρεσβύτερου Αρείου, ο οποίος μάλλον βαυκαλιζόταν στην εκκλησία της Βαυκαλίδος στην Αλεξάνδρεια ότι οικουμενική σύνοδος δεν θα καταδίκαζε ως αιρετική τη θεολογία του; Δεν πρέπει να είναι εκείνος ο ημι-Αρειανιστής, που ορίστηκε από τον αυτοκράτορα Ουάλη στην επισκοπή Αντιοχείας, όταν απομακρύνθηκε ο Γελάσιος Καισαρείας, που ήταν συγγραφέας για τον οποίο λέγεται ότι ποτέ δεν δημοσίευσε όσα έγραψε και κανένα από τα έργα του που μνημονεύονται δεν σώζεται;

Διαβάζω από την «Έλξη 71 Μελωδικές λανθασμένες λέξεις» (σ. 102):

Τη ρώτησα πόσες λέξεις γνωρίζει από τη γλώσσα της. Μόνο δυο λέξεις γνωρίζω, απάντησε, και με το γλυκό της χαμόγελο τις απήγγειλε μελωδικά. Τόσο μελωδικά, που δεν ήθελα να φύγει πλέον από το γραφείο μου. Κι όμως έφυγε. Τις δυο αυτές λέξεις τις ξέχασα ήδη, το μόνο που θυμάμαι είναι πόσο μελωδικές, πόσο ευγενικά φθαρμένες από τον καιρό, πόσο ξενικές, πόσο λανθασμένες ήταν. Σε άλλη γλώσσα μού εξήγησε πως, όταν βρέθηκε στην Αρκαδία, συνάντησε πολλές φορές το όνομά της σε ένα μικρό νεκροταφείο όπου κανένας δεν είχε ταφεί τα τελευταία τριάντα χρόνια…

Σταχυολογώ από «… επεξηγήσεις 44 …» (σ. 290):

Το 2060 ο πληθυσμός της Ελλάδας λόγω δημογραφικής γήρανσης θα έχει μειωθεί κατά 2 εκατομμύρια …
[ενώ] Ο αριθμός επισκεπτών μπορεί να έχει υπερδιπλασιαστεί σε 60 εκατομμύρια τουρίστες το χρόνο…

Υπάρχουν άραγε περισσότεροι από τους εξής τρεις τρόπους πρόληψης:
α) Η «μέθοδος του Εμπειρίκου», αν την πούμε έτσι – κάντε ό,τι είναι να κάνετε, γιατί χανόμαστε,
β) Ανασυγκρότηση του τόπου ως ελκυστικού προορισμού για άτομα και οικογένειες από τη διασπορά,
γ) Αναβάθμιση συνθηκών, αλλά και αυτοπεποίθησης του ελλαδικού στοιχείου σε βαθμό που να αφομοιώνει μετανάστες, πρόσφυγες και δραπέτες από άλλους τρόπους ζωής.

Εν πάση περιπτώσει, μια βασική σχέση που σκιαγραφεί το βιβλίο είναι εκείνη μεταξύ λέξεων και αριθμών, ακόμη και αν εξίσου πειστικά ψεύδη πλάθονται τόσο από μια γλωσσική όσο και από μια μαθηματική μήτρα. Γενικότερα, ο αναγνώστης εμπλέκεται δημιουργικά σε μια διαδικασία αναζήτησης του συγγραφέα ενός βιβλίου –κρίσιμες σελίδες του οποίου μπορεί να λείπουν– με αποτέλεσμα να αναδεικνύονται κάποια καθοριστικά δίπολα που πρέπει να λάβει υπόψη του όποιος θέλει να συλλογίζεται όχι περιχαρακωμένα και ανόητα τον εαυτό του, αλλά σε σχέση με την Ελλάδα και τον κόσμο, όπως κάνει ο Γιάννης Ιωαννίδης.

Καταλήγω επιμένοντας ότι αισιοδοξία με γεμίζουν τα απαισιόδοξα βιβλία και οι συγγραφείς τους. Αρκεί βέβαια να είναι καλογραμμένα, που δεν είναι καθόλου εύκολο.

Πέρα από τις λέξεις και τους αριθμούς, επιγραμματικά καταγράφω, συνοψίζοντας και με δικούς μου νεολογισμούς, ορισμένα από τα δίπολα αυτά, στα οποία η συμβολή του βιβλίου είναι ιδιαίτερα σημαντική:
Πλούτος & ένδεια (υλική & πνευματική)
Ευδαιμονισμός & δεδομενισμός, όπως θα τον αποκαλούσα
Ελληνικά & αγγλικά (ως κοινή γλώσσα των ημερών)
Βάθος & εύρος πεδίου
Νοσταλγία & οικαλγία, όρο που έχω προτείνει ως αναγκαίο συμπλήρωμα μιας «νόσου Ελβετών μισθοφόρων», όπως η νοσταλγία
Διασποροφοβία & ομογενειολαγνεία, ως επανερχόμενο ζεύγος
Φιλοδοξία, αλλά και εχθροδοξία, ας προσθέσω.

Με δυο λόγια, ένα βιβλίο, όπου ο Ρέμπραντ έχει επτά ηλικίες (σ. 222), ενώ θυμίζει ότι η Σικυώνα του Λύσιππου ήταν η Φλωρεντία της αρχαιότητας (σ. 292), είναι ίσως φυσικό, στην αλεξανδρινή βιβλιοθήκη του μυαλού του μετα-Αριστοτελικού περιπατητή Ιωαννίδη να φέρει τον τίτλο Μετά τα αφύσικα.

Totum pro parte και συνεκδοχή: Ένας τίτλος από τα θραύσματα. «Έχει χαθεί και ο σίλλυβος με τον τίτλο του σεσηπότος κειμένου», αλλά «θα διασώσω το βιβλίο του σαπισμένου συγγραφέα, αφού δεν μπορώ να διασώσω τον ίδιο» (σ. 11). Έλξη, τριβή, περιδίνηση, απόσταση. Ελκυστικά και παρελκυστικά σαφέστατος διαρκώς παραμένει ο συγγραφέας.

Σε μια χώρα όπως η δική μας, όπου κυριαρχεί ένας κρατικοδίαιτος αντικρατισμός, ενώ είμαστε αναγκασμένοι να συμβιώσουμε όχι μόνο στον ίδιο τόπο, αλλά και στον ίδιο πλανήτη (εξαιρώντας όσους επιχειρήσουν να το σκάσουν στο Διάστημα ή στην κατάψυξη των βιολογικών καταλοίπων τους), ας επανέλθω σε εκείνο το ιώτα που μας κατατρύχει. Υποτίθεται, τουλάχιστον, ότι άλλοτε: «Παν μέτρον άριστον». Τώρα όμως: «Παν μέτρ(ι)ον άριστον». Ας επαναλάβω: «Στην Ελλάδα σπάνια πλήττει κανείς, ενώ σχεδόν πάντοτε πλήττεται». Ας επαναλάβω: «Όταν λείπει η αγωγή, περισσεύει η καταγωγή».

ioannis ioannidis Καταλήγω επιμένοντας ότι αισιοδοξία με γεμίζουν τα απαισιόδοξα βιβλία και οι συγγραφείς τους. Αρκεί βέβαια να είναι καλογραμμένα, που δεν είναι καθόλου εύκολο. «Δεν χρειάζεται να διαβάσεις το βιβλίο», συνιστά ο συγγραφέας. Ας μην τον ακούσουμε. Υποστηρίζει επίσης ότι «χαίρεται να του υπενθυμίζουν ότι δεν ξέρει σχεδόν τίποτα». Κάπου εκεί, μεταξύ ελλειπτικής και υπερβολικής γεωμετρίας, μεταξύ παραλλήλων που τέμνονται και παραλλήλων που αποκλίνουν, σε μία εν παραλλήλω διαρκώς ευκλείδεια καθημερινότητα, ίσως κανείς να μην είχε αντίρρηση να του κάνουμε τη χάρη, ακριβώς επειδή ξέρει τόσο πολλά. Αλλά εγώ, που όχι μόνον τίποτε δεν γνωρίζω, αλλά ούτε θυμάμαι, ούτε καν αυτό δεν θυμάμαι, τι μπορώ να σας πω;