Elif Şafak: «Πώς να μη χάσουμε το μυαλό μας σε μια εποχή κρίσης»

Η ιστορία, ως φαίνεται, κινείται ανάμεσα στην ελπίδα και την απογοήτευση. Πρόκειται για το συλλογικό βίωμα του ανθρώπου, καθώς αγωνίζεται να μορφοποιήσει έναν καλύτερο, από τη μια στην άλλη εποχή, κόσμο με τα ίδια κι απαράλλαχτα ανθρωπολογικά δεδομένα.

Η θέση του ανθρώπου σήμερα, μετά την ηχηρή απογοήτευσή του από τις ευφορικές φαντασιώσεις της «ψηφιακής επανάστασης», απασχολεί τη γνωστή, βρετανοτουρκικής καταγωγής, πολυβραβευμένη συγγραφέα Ελίφ Σαφάκ στο δοκίμιό της με τίτλο: Πώς να μη χάσουμε το μυαλό μας σε μια εποχή κρίσης, το οποίο μας προσφέρουν οι Εκδόσεις Ψυχογιός, σε διαυγή μετάφραση της έμπειρης στα δύσκολα, Άννας Παπασταύρου.

Η Ελίφ Σαφάκ είναι πρωτίστως μυθιστοριογράφος. Πρώτη ύλη των βιβλίων της, οι ιστορίες. Το χάρισμα της μυθοπλασίας που ανατέμνει την ίδια την ανθρώπινη ζωή: την κίνηση των ανθρώπων, τις αγωνίες και τα βάσανά τους, την περιδίνησή τους μέσα στον κόσμο. Αληθινές ιστορίες που μεταμορφώνονται σε πειστική μυθοπλασία, και επινοημένες ιστορίες, που διεκδικούν και πετυχαίνουν τη γνησιότητά τους καθώς εμβαπτίζουν την αληθοφάνειά τους στην πραγματική ζωή. Χαρακτηριστικό ωστόσο της λογοτεχνικής γραφής της είναι ότι το βλέμμα της στρέφεται πάνω στα πράγματα και στους ανθρώπους εν τόπω και χρόνω, με την εποπτεία δηλαδή της ιστορικής εποχής και, κυρίως, με την πολιτική της διάσταση. Άλλωστε η ίδια, έχοντας ρίζες οικογενειακές στη φιλοσοφία και έμμεσα στην πολιτική (ο πατέρας της φιλόσοφος, η μητέρα της διπλωμάτης), πραγματοποίησε διδακτορικές σπουδές στις πολιτικές επιστήμες, δίδαξε σε διάφορα πανεπιστήμια και ανέπτυξε έντονη ακτιβιστική δραστηριότητα υπερασπιζόμενη τα δικαιώματα μειονεκτικών κοινωνικών ομάδων. Οι δημόσιες ομιλίες της σε πολυπληθή ακροατήρια περιλαμβάνουν ένα ευρύ φάσμα θεμάτων της σύγχρονης πολιτικής και κοινωνικής ιστορίας, καθώς και ακανθώδη ζητήματα της τουρκικής και ευρωπαϊκής πολιτικής, θέματα σχετικά με τη δημοκρατία και τον πλουραλισμό, τις σύγχρονες μορφές βίας εναντίον των παιδιών και των γυναικών, κυρίως.

Μ’ αυτόν τον εξοπλισμό, ακαδημαϊκό, λογοτεχνικό και πολιτικό, έρχεται, μετά την πανδημία του Covid-19, να μιλήσει, ως σκεπτόμενη «πλοηγός» στα κεκρυμμένα και άρρητα, σε ένα παγκόσμιο αδιαφοροποίητο κοινό, για την απογοήτευση και τη σύγχυση, τα εντεινόμενα άγχη και τους φόβους του, την οργή και την απάθεια, τον καταιγισμό της πληροφόρησης (που έχει), αλλά και τη γνώση και τη σοφία (που εκ-πτωτικά στερείται): συγκροτώντας μια πολιτική φιλοσοφία, προσιτή και οικεία στις εμπειρίες του Homo Technicus ή –ειδικότερα– του Homo Digitalis. Στο βιβλίο της θα συνδυάσει τις δύο χαρισματικές της δεξιότητες –μυθοπλασία και πολιτική θεωρία– αξιοποιώντας προσφιλή μυθιστορηματικά της θέματα, γύρω από τα οποία πλέκονται και μιλούν οι ιστορίες της: πολυπλοκότητες της αφήγησης, πολλαπλές ταυτότητες, διαφορετικότητα, απουσία επικοινωνίας και κατανόησης σε ένα παγκόσμια οργανωμένο περιβάλλον ψηφιακών δυνατοτήτων επικοινωνίας.

Αφετηριακό της σημείο: οι διαιρέσεις και οι κερματισμοί της σύγχρονης πολιτικής και πολιτισμικής συζήτησης και η αδυναμία κατανόησης και διαλεκτικής σύγκλισης των αντιθέτων. Και η έννοια της νοητικής ισορροπίας, της νοητικής υγείας – που περιλαμβάνει την ψυχική και συναισθηματική ισορροπία. Το κεντρικό ερώτημα της συγγραφέως είναι: Πώς μπορούμε σε μια εποχή πολλαπλών διαψεύσεων να διατηρήσουμε την αισιοδοξία μας, καλλιεργώντας τα μέρη του εαυτού που ελπίζουν, που πιστεύουν και που αγωνίζονται για να αναστρέψουν αυτό το διαρκές συναίσθημα ματαιότητας και παραίτησης; Η ίδια έχει απάντηση. Θα την προσφέρει με την αμεσότητα της αφήγησης. Σε πρωτοπρόσωπη εξομολόγηση, με αφόρμηση το δικό της ταξίδι στους πολλούς και διαφορετικούς κόσμους που γνώρισε κι έζησε, στους πολλούς πολιτισμούς και στις πολλές ιστορίες που άκουσε και είπε. Οι ιστορίες, λοιπόν, ως μέσον εγγύτητας και επικοινωνίας με τον άλλον άνθρωπο. «Ο αγώνας ενάντια στον απανθρωπισμό πρέπει να ξεκινήσει με τις ιστορίες. Είναι ευκολότερο να κάνουμε σαρωτικές γενικεύσεις για τους άλλους, αν δεν γνωρίζουμε τίποτα γι’ αυτούς, αν παραμένουν μια αφαίρεση… Ξεκινήστε με τον εξανθρωπισμό αυτών που έχουν απανθρωποποιηθεί. Και γι’ αυτό χρειαζόμαστε την τέχνη της αφήγησης», θα γράψει σε άρθρο της αναρτημένο στο προσωπικό της ιστολόγιο.

Τα διαχωριστικά τείχη μονάχα η εξομολογητική αφήγηση μπορεί να γκρεμίσει, ανασταίνοντας το αίσθημα της συμπονετικής ανθρώπινης φύσης και την εκδήλωσή της προς τον κάθε άνθρωπο, όπου γης. Επικαλούμενη τον λόγο της Ντόρις Λέσινγκ ότι η λογοτεχνία αναλύει τα γεγονότα μετά την πραγμάτωσή τους, τονίζει ότι η λογοτεχνία, μια παγκόσμια λυτρωτική, θεραπευτική δύναμη, θα πρέπει να μιλήσει για τα πράγματα εν τη γενέσει τους. Και οι συγγραφείς δεν μπορούν να μη βλέπουν –ή να κάνουν πως δεν βλέπουν– την ευρύτερη πολιτική εικόνα. Η τέχνη της αφήγησης –από τους τελευταίους δημοκρατικούς χώρους που απομένουν–, πρέπει να γίνει μια από τις κύριες πράξεις αντίστασης ενάντια στον απανθρωπισμό.

Ο αγώνας ενάντια στον απανθρωπισμό πρέπει να ξεκινήσει με τις ιστορίες. Είναι ευκολότερο να κάνουμε σαρωτικές γενικεύσεις για τους άλλους, αν δεν γνωρίζουμε τίποτα γι’ αυτούς, αν παραμένουν μια αφαίρεση…

Η πανδημία του Covid-19, αυτή η παγκόσμια υγειονομική κρίση, προσθέτει, στην ήδη βεβαρημένη ανθρωπότητα, τον πανικό της φυσικής ανημπόριας απέναντι σε έναν ακόμα ασύμμετρο εχθρό. Η συγγραφέας συγκροτεί τον δοκιμιακό της λόγο μέσ’ από αφορμές που της προσφέρει η προσωπική της επαφή με το κοινωνικό γίγνεσθαι, σε μια γλώσσα οικείωσης με την καθημερινή εμπειρία και το βίωμα των πολλών ανθρώπων: «Όταν τελειώσουν όλα αυτά, τι θέλετε να δείτε ν’ αλλάζει στον κόσμο;» Η ερώτηση, σε πινακίδες διάσπαρτες σε δημόσια πάρκα του Λονδίνου. Και η συγγραφέας θα ντύσει τον προβληματισμό της με την απάντηση που της προσφέρει κάποιος άγνωστος αποδέκτης του ερωτήματος: «Όταν τελειώσουν όλα αυτά, θέλω να ζήσω σ’ έναν διαφορετικό κόσμο όπου θα μπορώ να ακούγομαι».

Έτσι, ανελίσσεται η κεντρική προβληματική της γύρω από τις κυρίαρχες αντιφάσεις του ψηφιακού πολιτισμού: η αίσθηση αποκλεισμού από την πολιτική εξουσία και την κοινωνική συμμετοχή παρά την επιταχυνόμενη ανάπτυξη των κοινωνικών δικτύων και η εμπειρία της μαζικής επιτήρησης. Η υπερσυγκέντρωση στους λίγους, πλούτου και δύναμης αλλά και της γνώσης και του ελέγχου στη διακίνηση της πληροφορίας, η στέρηση στους πολλούς της δυνατότητας να ελέγχουν τη ζωή τους. Η αδυναμία αυθεντικής επικοινωνίας, που προϋποθέτει την ευκαιρία να μιλήσεις αλλά και την ευαισθησία ν’ ακούσεις τη φωνή, ακόμα και τις σιωπές, του άλλου. Και να σεβαστείς την αντίθετη γνώμη, τη διαφορετική άποψη. Γιατί οι άνθρωποι δεν μαθαίνουν από την ομοιότητα και τη μονοτονία, αλλά πολύ περισσότερο από τις διαφορές.

Ο απομονωτισμός και η αποκοπή από τις λειτουργίες της κοινωνικής συνύπαρξης, μέσα στα πλαίσια κερματισμένων κοινωνιών και ανθρώπων, φυλακισμένων σε ποικίλες ταυτότητες και στεγανά, υπονομεύει τη γνωριμία και την ανεκτικότητα του διαφορετικού, δημιουργεί ασυμμετρίες που οδηγούν σε συγκρούσεις, φανατισμούς και ανοικείωση από την ίδια τη θετική δυναμική της ανθρώπινης φύσης. Η έννοια του ανήκειν δεν είναι μια αμετακίνητη συνθήκη. Οι άνθρωποι, προπάντων σήμερα, σε μια διαρκή κατάσταση πολιτισμικής κινητικότητας, μπορούν να φέρουν μέσα στην καρδιά τους την πατρίδα του ο καθένας και ταυτόχρονα να δημιουργούν, οπουδήποτε μετακινούνται, δεσμούς και συναισθήματα, που τους φέρουν «ως πολίτες του κόσμου, υπηκόους αυτού του πλανήτη, μια οικουμενική ψυχή» (σ. 43).

Την εσωτερίκευση αυτής της διευρυμένης ψυχής, της διευρυμένης συνείδησης, επιβάλλει σήμερα, κατά τη συγγραφέα, και ο παγκόσμιος χαρακτήρας προβλημάτων, όπως η οριακή πλέον οικολογική αποσύνθεση, η κλιματική αλλαγή, ο αυξανόμενος ρατσισμός, οι κίνδυνοι για τη δημοκρατία, η παγκόσμια φτώχεια, η τρομοκρατία, οι ποικίλες και ανανεούμενες μορφές βίας… Μπροστά σ’ αυτή τη διαγενεακή οδυνηρή παγκόσμια εμπειρία, με την εμμονή στους παραδοσιακούς κερματισμούς και την περιορισμένη και περιοριστική νόηση ο άνθρωπος κινδυνεύει από ένα στείρο, αυτοκαταστροφικό άγχος, που σταδιακά θα τον οδηγήσει είτε στην απάθεια –την πιο τοξική κατάσταση της κοινωνικής ζωής και τον σοβαρότερο κίνδυνο για τις κλυδωνιζόμενες ή ψευδεπίγραφες δημοκρατίες–, είτε στην εντεινόμενη ολοένα έκφραση της συσσωρευμένης οργής του: ασυνάρτητες και ασυντόνιστες χειρονομίες βίας, οι οποίες σε καμιά περίπτωση δεν μπορούν να επιδράσουν, ως νηφάλια οργανωμένες δυνάμεις της συλλογικότητας, για το γενικό συμφέρον.

Η έντονη ακτιβιστική δράση της Ελίφ Σαφάκ, η ένταση των κοινωνικών της αγώνων, ευνόητο είναι ότι δεν της επιτρέπουν κανέναν εφησυχασμό, καμιά αδράνεια. «Πράξεις βαρβαρότητας μπορούν να συμβούν γρήγορα και σε ευρεία κλίμακα όχι όταν περισσότεροι άνθρωποι γίνουν ανήθικοι ή κακοί, […] αλλά όταν αρκετοί άνθρωποι βουλιάζουν στην απάθεια. Όταν αδιαφορούμε, όταν αποσυνδεόμαστε, όταν διαλυόμαστε υπερβολικά απασχολημένοι με τη ζωή μας για να νοιαστούμε για τους άλλους. Αδιάφοροι και ασυγκίνητοι μπροστά στον πόνο του άλλου. Αυτό είναι το πιο επικίνδυνο συναίσθημα – η έλλειψη συναισθημάτων» (σ. 73). Το μεγάλο στοίχημα είναι πώς θα καταφέρουμε να εμπλακούμε ενεργά σε όλα αυτά τα προβλήματα και να διατηρήσουμε την πνευματική μας υγεία.

Η έννοια του ανήκειν δεν είναι μια αμετακίνητη συνθήκη.

Οι καταληκτικές σκέψεις της Σαφάκ εκπηγάζουν από το ρητορικό, μελαγχολικά στοχαστικό ερώτημα του Έλιοτ, καθώς παρακολουθεί την εκπτωτική διανοητική πορεία της ανθρώπινης νόησης εξελικτικά, πολλές δεκαετίες πριν η ανθρωπότητα βρεθεί μπερδεμένη μέσα στον λαβύρινθο της ψηφιακής συγχυτικής υπερπληροφόρησης: «Πού είναι η σοφία που χάσαμε μέσα στη γνώση; Πού είναι η γνώση που χάσαμε μέσα στην πληροφόρηση;»

Κατά τη συγγραφέα, αυτή η διαβρωτική αποκοινωνικοποίηση, η αυτιστική σχέση μας με τον άλλον άνθρωπο, η αποκοπή από τις ρίζες της ανθρωποσύνης μας –τη στιγμή που προπάντων την έχουμε ανάγκη–, μοιάζει με κατάσταση τρέλας, «απώλειας της λογικής – σαν μια άρνηση της αξιοπρέπειας και της ανθρωπιάς μας» (σ. 84).

Γι’ αυτόν τον λόγο δεν συντάσσει απλώς το θεωρητικό ψυχογράφημα του ανθρώπου στο πλαίσιο της νέας τεχνολογικής εμπειρίας, που τον μετακινεί βίαια από τα ειωθότα. Εξυψώνοντας «τις ιστορίες» σε εργαλείο κοινωνικής συνειδητοποίησης, προτείνει την αισιοδοξία της νηφάλιας επαναστατικότητας, της οποίας οργανικό στοιχείο είναι η ενσυναίσθηση, το πλησίασμα του ενός με τον άλλον άνθρωπο, σε μια αλυσιδωτή, στέρεα σχέση κοινής προοπτικής: που προπάντων –πέρα από το απρόσωπο των αριθμών και των στατιστικών τους φυλακών– μπορεί να αφηγηθεί διεισδυτικά την αλήθεια του ανθρώπινου πόνου μέσα στης ιστορίας την αήττητη περιπέτεια.

el safak21 Το όραμα της σκεπτόμενης, κοινωνικής αγωνίστριας Ελίφ Σαφάκ σφυρηλατείται σε συνθήκες μιας παγκόσμιας κερδώας επικοινωνιακής αγοράς και διαμηνύει την αισιόδοξη συνταγογραφία της μεταμόρφωσής του σε οικουμενικό ιδεώδες ανθρωπιάς: σμιλεμένο από μια νέα, συν-αισθαντική ύλη του ανανεωμένου Homo Sapiens. Κι αυτό το όραμα μιας εγρηγορούσας νόησης των πολλών παραδίδει ως παρακαταθήκη γενεών, για τις οποίες και η ίδια σκέπτεται και δρα. Ας ακούσουμε την καθαρή, πειστική φωνή της!