Vladimir Pištalo: «Τέσλα, το πρόσωπο πίσω από τη μάσκα»

Ο Νίκολα Τέσλα γεννήθηκε στο Σμίλιαν της Κροατίας το 1856, το τέταρτο από τα πέντε παιδιά (δύο αγόρια και τρία κορίτσια) της οικογένειάς του. Ο πατέρας του ήταν ιερέας και η μητέρα του μια γυναίκα λαϊκή, χωρίς μόρφωση αλλά με βαθιά σοφία ζωής και πολλές δεξιότητες. Ο ίδιος έλεγε συχνά ότι σ’ εκείνη χρωστούσε μεγάλο μέρος των ικανοτήτων του, καθώς και τη φωτογραφική του μνήμη. Σπούδασε με υποτροφία Μηχανική-Μηχανολογία και Φυσική στο Πανεπιστήμιο του Γκρατς της Αυστρίας και, παρόλο που δεν αποφοίτησε ποτέ, αφοσιώθηκε στην επιστήμη της Φυσικής για όλη του τη ζωή. Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι ο σύγχρονος κόσμος δεν θα ήταν αυτός που είναι χωρίς τον Νίκολα Τέσλα. Ήταν ένα πνεύμα πέρα και πάνω από κάθε ανθρώπινο μέτρο, κάτι που μάλλον το είχε αντιληφθεί και ο ίδιος πολύ νωρίς, και ίσως ήταν αυτός ένας από τους λόγους που η ζωή που είχε επιλέξει να ζήσει ήταν σχεδόν ασκητική. Οι εφευρέσεις του καλύπτουν ένα τεράστιο και πολυποίκιλο φάσμα και ανάμεσά τους είναι το πολυφασικό ρεύμα, το περιστρεφόμενο μαγνητικό πεδίο, η τηλεγεωδυναμική τεχνολογία, τα μαχητικά VTOL (αεροσκάφη κάθετης απογείωσης και προσγείωσης), η ασύρματη μεταφορά ενέργειας, ακόμα και όπλα όπως η τορπίλη, η θανατηφόρα Τηλεδύναμη με την ακτίνα υψηλής ενέργειας που μπορούσε ακόμα και να προκαλέσει σεισμό, αλλά την κατέστρεψε προτού πέσει στα χέρια ακατάλληλων ανθρώπων, καθώς και μια σειρά από συσκευές οι οποίες έχουν πάρει και επίσημα το όνομά του, όπως το πηνίο Τέσλα (ένας μετασχηματιστής συντονισμού που παρήγε εναλλασσόμενο ρεύμα) και ο ταλαντωτής Τέσλα (μια παλινδρομική γεννήτρια ηλεκτρισμού). Δεν κατάφερε να πάρει την πατέντα για πολλές από τις εφευρέσεις του, όμως δεν τον ενδιέφερε. Συνέχιζε την έρευνα ασταμάτητα, κοιμόταν ελάχιστα έως καθόλου, πειραματιζόταν αδιάκοπα σε πείσμα των καιρών που δεν συμβάδιζαν με το φουτουριστικό του όραμα, αλλά και διάφορων ανταγωνιστών που είτε έβαζαν στον δρόμο του εμπόδια, είτε εποφθαλμιούσαν τις εφευρέσεις του.

Η ποιητική βιογραφία του βραβευμένου Σέρβου συγγραφέα Βλάντιμιρ Πίσταλο, σε εξαιρετική μετάφραση του Χρήστου Γκούβη, ακολουθεί την πορεία του εκκεντρικού, μεγαλοφυούς εφευρέτη από τα παιδικά του χρόνια στο πατρογονικό χωριό μέχρι τον μοναχικό θάνατό του σ’ ένα ξενοδοχείο της Νέας Υόρκης το 1943, με μια αντισυμβατική αφήγηση που αποτελείται από σύντομα κεφάλαια – επεισόδια από τη ζωή του. Παιδικά βιώματα, η σχέση με τους γονείς, η φοιτητική ζωή, αγαπημένοι παιδικοί φίλοι και συμφοιτητές που πέρασαν από τη ζωή του για μικρότερα ή μεγαλύτερα διαστήματα σαν υποστηρικτές ή και συνοδοιπόροι στις έρευνές του, θάνατοι που τον στιγμάτισαν, συναντήσεις με ισχυρούς οικονομικούς παράγοντες αλλά και γνωριμίες με καλλιτέχνες, επιστημονικές επιτυχίες και αντιπαλότητες, όλα καδραρισμένα τέλεια μέσα σε κεφάλαια-βινιέτες, γραμμένα τόσο όμορφα, σαν λεπτοδουλεμένα κοσμήματα, με δύναμη και ευαισθησία ταυτόχρονα, αντικατοπτρίζοντας την προσωπικότητα και την ιδιοσυγκρασία του ίδιου του Νίκολα Τέσλα.

Αυτή η δυαδικότητα άλλωστε τον χαρακτήριζε σ’ όλη του τη ζωή – από τη μια ήταν ο ανθρώπινος Νίκολα, με τις αδυναμίες και τα μυστικά που δεν εμπιστευόταν σε κανέναν, και από την άλλη «ο ημίθεος Τέσλα», που χειριζόταν την ηλεκτρική ενέργεια σαν να ήταν δεύτερη φύση του και άφηνε τον ηλεκτρισμό να περνάει από μέσα του σαν να ήταν το αίμα που κυλούσε στις φλέβες του. Ο Νίκολα πέρασε την πρώτη παιδική του ηλικία στη σκιά του χαρισματικού μεγαλύτερου αδελφού του, Ντάνε, το καμάρι της οικογένειας, στον οποίο οι γονείς είχαν εναποθέσει όλες τους τις ελπίδες. Ένα δυστύχημα θα κόψει απότομα το νήμα της ζωής του Ντάνε στην τρυφερή ηλικία των δεκαέξι, και η τραγική ανάμνηση του θανάτου του θα κυνηγάει τον Νίκολα σ’ όλη του τη ζωή, καθορίζοντας πολλές φορές ακόμα και σημαντικές για εκείνον αποφάσεις. «Τα βαθιά, σκοτεινά, ζεστά και πονεμένα μάτια του [Ντάνε]» τον ακολουθούσαν παντού, κυριαρχούσαν στα όνειρα, τους εφιάλτες, τα οράματά του. Ο θάνατος του Ντάνε «έδεσε» τον Νίκολα μαζί του σαν να του είχε κάνει μαύρη μαγεία. Ήταν λες και έπαιρνε μια ιδιότυπη, σκοτεινή ενέργεια μέσα από αυτή τη μυστική επικοινωνία με τον νεκρό αδερφό του. Την ενέργεια αυτή τη μετουσίωνε σε έρευνες μέσα από την παρατήρηση των φυσικών φαινομένων, με τα οποία επίσης έμοιαζε να έχει μια ιδιαίτερη επικοινωνία.

Μέχρι που έφτασε στο σημείο να χρησιμοποιήσει τον εαυτό του σαν πειραματόζωο, για να αποδείξει δημόσια ότι το εναλλασσόμενο ρεύμα δεν είναι επικίνδυνο και να κλείσει τα στόματα των εχθρών του.

Ζούσε μακριά από τη ζωή, αλλά και μέσα σ’ αυτήν. Μια εποχή εθίστηκε στον τζόγο – μια συνήθεια που έγινε και η αιτία να διακόψει οριστικά τις σπουδές του. Ωστόσο, πάντα γύριζε στην επιστήμη και το εργαστήριό του. Δεν τον συγκινούσε το εφήμερο, γιατί έβλεπε πολύ μακριά και είχε πάντα το βλέμμα του στραμμένο στα στοιχεία της φύσης. «Είμαι πιστός στα φυσικά στοιχεία», έλεγε, «που σε κάθε στιγμή μπορούν ν’ αλλάξουν τη σημασία όλων των πραγμάτων». Είχε μια ακαταμάχητη γοητεία που, σε συνδυασμό με τον απόμακρο, μυστηριώδη χαρακτήρα του, έλκυε το αντίθετο φύλο – εκείνος όμως δεν ένιωθε απλώς αδιαφορία για τις σαρκικές απολαύσεις, αλλά και απώθηση. Κάποια στιγμή στη ζωή του γνώρισε μια γυναίκα, την Καταρίνα Τζόνσον, σύζυγο ενός καλού του φίλου, για την οποία ίσως ένιωσε κάτι λίγο διαφορετικό, όμως κι εκείνη την έβλεπε πλατωνικά, και ήταν κυρίως πνευματική η σύνδεση που ένιωθε μαζί της.

Το 1884 πήγε στην Αμερική για να εργαστεί με τον Τόμας Έντισον, κι ενώ ήταν ενθουσιασμένος μ’ αυτή την προοπτική, η συνεργασία με τον διάσημο συνάδελφό του ήταν σκέτη απογοήτευση. Ο Έντισον έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι του για να τον μειώνει, κι ενώ δεν ήθελε ν’ ακούσει ούτε να εφαρμόσει τις πρωτοποριακές του ιδέες, επιχειρούσε να τις εκμεταλλευτεί για δικό του όφελος, για να κερδίσει δόξα και χρήμα. Αντίθετα, στο πρόσωπο του Τζορτζ Γουέστινχαουζ ο Τέσλα βρήκε έναν θερμό υποστηρικτή και συνεργάτη. Τα επόμενα χρόνια εργάστηκε εντατικά, έχοντας σαν αποκλειστικό ενδιαφέρον την επιστήμη και τις εφευρέσεις του. Στον αγώνα του για την καθιέρωση του οικονομικότερου και ασφαλέστερου εναλλασσόμενου ρεύματος βρήκε πολλά εμπόδια –ανταγωνιστές που επιβουλεύονταν και πολλές φορές έκλεβαν τις πατέντες του, οικονομικά συμφέροντα που δεν του επέτρεπαν με τίποτα να προωθήσει κάτι που θα προσέφερε στον κόσμο τα οφέλη του ηλεκτρισμού σε πολύ χαμηλότερη τιμή ή ακόμα και δωρεάν– και αντιμετώπισε ακόμα και τον χλευασμό από «αξιότιμους» συναδέλφους του. Μέχρι που έφτασε στο σημείο να χρησιμοποιήσει τον εαυτό του σαν πειραματόζωο, για να αποδείξει δημόσια ότι το εναλλασσόμενο ρεύμα δεν είναι επικίνδυνο και να κλείσει τα στόματα των εχθρών του.

Ο Νίκολα έβλεπε την επιστήμη της Φυσικής σαν τη μελέτη της ζωής, άρρηκτα συνδεδεμένη με την καθημερινότητα και τις δραστηριότητες των ανθρώπων. Από πολύ μικρός, είχε ήδη θέσει όλες του τις αισθήσεις στην υπηρεσία της φύσης. «Από την αρχή μάζευε αυτό που ο Έμερσον ονόμαζε εσωτερικό φως». Αντιλαμβανόταν τον κόσμο γύρω του διαισθητικά και με το ένστικτο. Η σκέψη του λειτουργούσε συντονισμένη με τις αισθήσεις του, ήταν σαν ο ίδιος να αποτελούσε έναν «διάμεσο» ανάμεσα στη φύση και τους ανθρώπους, μέσω της ηλεκτρικής ενέργειας. Λες και ήταν και ο ίδιος ένα στοιχείο της φύσης, που ταυτιζόταν με την ηλεκτρική ενέργεια – την απόλυτη δύναμη που κινεί τα πάντα. «Άκουγε τη μουσική όλων των πλασμάτων». Από τότε ακόμα που, σαν μικρό παιδί, κατασκεύασε έναν κινητήρα που τον κινούσαν χρυσόμυγες, από τότε που είδε τη χιονόμπαλα που έφτιαξε να μεταμορφώνεται σε χιονοστιβάδα, από τότε που ο ηλεκτρισμός εμφανίστηκε μπροστά στα μάτια του σαν μια χρυσή πλάκα όταν χάιδεψε την πλάτη ενός γάτου, η σχέση του με τη φύση και τα φαινόμενά της έγινε κάτι σαν κινητήρια δύναμη για τη ζωή και τη σκέψη του. «Η φύση είναι μια μεγάλη γάτα», σκέφτηκε. «Ποιος να τη χαϊδεύει τάχα;» Η γάτα είναι ένα πλάσμα που επανέρχεται συχνά σαν αλληγορική εικόνα ή σύμβολο στη βιογραφία του Τέσλα. Και δεν είναι τυχαίο αυτό, ούτε και το ότι συσχέτισε από την αρχή τη φύση με τη γάτα: όπως η γάτα είναι εφτάψυχη, έτσι και η φύση ξαναγεννιέται, σε αντίθεση με τον άνθρωπο, του οποίου η ζωή είναι ένας μονόδρομος χωρίς επιστροφή. Και τα περιστέρια που τόσο αγαπούσε και τα τάιζε στα πάρκα, τιμώντας τη μνήμη της μητέρας του που του έλεγε ότι πρέπει να τα ταΐζει «για τις ψυχές», εμφανίζονται εξίσου συχνά από ένα σημείο και πέρα. Τα περιστέρια ήταν μέρος μιας μαγικής παράστασης, όπου όλα τα φυσικά φαινόμενα V Pistalo ελέγχονταν από την ευφυΐα ενός ανθρώπου που ήξερε πώς να τα ορίζει. Ο Νίκολα Τέσλα, «ο άνθρωπος που ανακάλυψε τον κεραυνό», αγαπούσε τη μοναξιά, πίστευε πως τις ώρες που είναι κανείς μόνος του έρχονται στο μυαλό του οι καλύτερες ιδέες. «Το μυαλό μας», έλεγε, «είναι απλά ένας δέκτης. Εμείς το μόνο που έχουμε να κάνουμε είναι να το συντονίσουμε με το σύμπαν». Το εργαστήριό του ήταν ένας μικρόκοσμος του σύμπαντος και ο Νίκολα Τέσλα ήταν ο μάγος του σύγχρονου κόσμου.