Γιώργος Σεφέρης: «Μέρες Θ’»
«Ο τόπος μας είναι όμορφος. Μόνο που δεν είναι δικός μας.
Πρέπει να τον κερδίζουμε κάθε μέρα».
(6 Φεβρουαρίου 1967)
Ο παρών τόμος ολοκληρώνει μια μακρά πορεία που άρχισε το 1925 και τελείωσε το 1971, λίγους μήνες πριν από το οριστικό τέλος και της γραφής και της ζωής του ποιητή Γιώργου Σεφέρη. Η σύμπτωση είναι ότι ο Σεφέρης έγραψε Πολιτικό Ημερολόγιο Α’ και Β’ και Μέρες Α’-Θ’, αλλά, ξεπερνώντας το είδος, δίνει τίτλο ημερολογίου και στις ποιητικές του συλλογές: Ημερολόγιο Καταστρώματος Α’, Β’, Γ’. Άλλοτε τακτικότερα και άλλοτε όχι και τόσο, ο Σεφέρης δεν εγκατέλειψε το καθημερινό γράψιμο «για να μην ξεχνά τη συνήθεια της γραφής».
Σχετικά με την τάση της γραφής ημερολογίου, σημειώνει στις Μέρες Γ’, σελ. 177: «Μιλούσαμε για ημερολόγια χθες στου Θεοτοκά»· ο Θεοτοκάς εξομολογείται πως σκίζει ό,τι γράφει γιατί δεν τον αντιπροσωπεύει το γράψιμό του· και ο Σεφέρης προσπαθεί να του εξηγήσει πως «το ημερολόγιο δεν είναι όλες οι στιγμές μας, μήτε η πεμπτουσία της ζωής μας, αλλά το σημάδι, σχεδόν τυχαίο, μιας οποιασδήποτε στιγμής κάθε τόσο, κι όχι πάντα της σπουδαιότερης».
Ωστόσο, ο ίδιος, σκοπεύοντας κάποτε να δημοσιεύσει τα ημερολόγιά του, επιμελήθηκε πάρα πολύ καλά αυτό το «τυχαίο σημάδι» και επιδόθηκε σε γενναίο σκίσιμο κειμένων που δεν ήθελε να πέσουν στα χέρια τρίτων. Τα τελευταία του χρόνια φαίνεται πως παραμελεί αρκετά το συστηματικό γράψιμο και σημειώνει απλώς στην ατζέντα του γραφείου του, τηλεγραφικά, το γεγονός που τον ενδιαφέρει. Όμως λέει πως καταγράφει τα «τρεχάμενα» και όχι τα σπουδαία και δε θα ήθελε να θεωρηθεί αυτή η έλλειψη σαν «αδιαφορία». Για παράδειγμα στις 21 Απριλίου 1967 σημειώνει στην ατζέντα του γραφείου του, «Προκόβουμε καταπληκτικά!» και τίποτα στο Ημερολόγιο, πράγμα που η επιμελήτρια του τόμου Κατερίνα Κρίκου-Davis εικάζει πως οφείλεται σε μέτρα ασφαλείας, μήπως εισβάλει η Ασφάλεια για έλεγχο στο σπίτι του. Για τον ίδιο λόγο δεν αναφέρει το όνομα του Ρίτσου στο αντιγραμμένο συγχαρητήριο γράμμα που του έστειλε ο δεύτερος μετά τη Δήλωση, στις 2-4-69.
Πολλά κείμενα του αρχείου αποτέλεσαν τα Επίμετρα στον παρόντα τόμο.
Ο Σεφέρης θα μιλήσει και πολιτικά και κοινωνικά και ποιητικά και ανθρώπινα. Για ταξίδια στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, επισκέψεις σε μουσεία, συζητήσεις με επιφανείς και άλλους, για την υγεία του, για τον διωγμό και την κατασυκοφάντησή του για το θέμα της Κύπρου, για τη στέρηση του διαβατηρίου του.
Καταγραφές, σημαντικές και ασήμαντες, οι οποίες όμως πάντα φωτίζουν μια πτυχή άγνωστη, μια κρυμμένη θυμηδία, μια νοσταλγία, μια πίκρα, μια αγανάκτηση.
Ο τόμος Μέρες Θ’ ανοίγει με την 1η Φεβρουαρίου 1964 και η καταγραφή αρχίζει με μια επίσκεψη στους Δελφούς και τη θέα από το ξενοδοχείο: «το σπίτι του Σικελιανού» και η μνήμη τρέχει στον ποιητή «φρέσκο μέσα [στα] υφαντά λινά του. Τώρα αφηρημένα τόξα όλα αυτά: το σπίτι του». Ο αναγνώστης θα θυμηθεί την «ωραία ματαιοπονία» της Εύας Πάλμερ να υφαίνει και να φορούν και οι δύο τους υφασμένα από τα χέρια της ρούχα. Στις 27 Απριλίου, από τον λόφο του Φιλοπάππου παρατηρεί την «Απίστευτη βλάστηση των αθηναίικων οικοδομών. Η απέραντη πολιτεία έμοιαζε μ’ ένα ορθάνοιχτο στόμα δράκοντα έτοιμο να καταπιεί την Ακρόπολη» (το τέρας και η «Αριάδνη» του). Στις 2 του Μάη, Μεγάλο Σάββατο στον Άγιο Δημήτριο τον Λουμπαρδιάρη: «χαλασμένοι οι άνθρωποι· ρωτιέται κανείς γιατί ήρθαν – κουβεντιάζουν μεταξύ τους, όπως στον καφενέ». 20 Ιουνίου, ταξιδεύοντας για Λονδίνο: «πόνοι αδιάκοπα από το έλκος του δωδεκαδακτύλου που με τάραξε πέρσι στον Πόρο». 25 Ιουνίου, εκδήλωση στην Αυστριακή Πρεσβεία: «Με χάπια και γιατροσόφια κράτησα καλά στην τελετή». Εντύπωση από ένα ποίημα του Γέιτς και σχόλιο: grand poète. 30 Ιουνίου, ο φίλος του ο Νάνης Παναγιωτόπουλος «βαριά άρρωστος… δεν τα έχει χαμένα. Κοιτάζει τα πράγματα –και εκείνα που υποψιάζεται– κατάματα…».
Στις 25 Γενάρη, μιλάει στην Ελληνοαμερικανική Ένωση για τη στιχουργία του «Ερωτικού Λόγου». 11 Φεβρουαρίου 1965, διαβάζει δοκίμια για το «Ταξίδι στο Βυζάντιο» του Γέιτς. 16 Φεβρουαρίου, στο 40ήμερο μνημόσυνο του Έλιοτ διαβάζει χορικά από το «Φονικό στην εκκλησιά» στο British Council. 7 Μάρτη, μπαίνει το θέμα της Ακαδημίας. Για μέρες βασανίζεται και τελικά αρνείται. 21 Μάρτη, βλέπει τον Ζορμπά του Κακογιάννη και οργίζεται με τον Καζαντζάκη. Κυριακή 20 Ιουνίου, στο Metrop. Museum βλέπει αμερικανική ζωγραφική και σχολιάζει: «η ελλην. ζωγραφική (μετά την επανάσταση) είναι ασφαλώς καλύτερη». Ακολουθούν σημειώσεις από τα Τετράδια του Καμί. Καταγραφές, σημαντικές και ασήμαντες, οι οποίες όμως πάντα φωτίζουν μια πτυχή άγνωστη, μια κρυμμένη θυμηδία, μια νοσταλγία, μια πίκρα, μια αγανάκτηση. Παράδειγμα. Ο Σεφέρης μπαίνει στο Ηρώδειο για να παρακολουθήσει Θέατρο Νο. To μονόπρακτο Hagoromo «σαν ξεκίνημα φτερούγας». Η ταξιθέτρια (που σίγουρα δεν ξέρει με ποιον μιλάει) του δίνει σε ελληνική μετάφραση τα έργα που θα παιχτούν κι εκείνος ρωτά: «Χρειάζεται;» κι εκείνη απαντά: «Και βέβαια χρειάζεται. Τι θα ακούτε, τσιν τσιν;». Σ’ αυτή την «τσιν τσιν» παράσταση, που αρχικά δεν έβρισκε κανένα «σημείο αναφοράς», θα σχολιάσει τους πρωταγωνιστές, τη φωνή, τις ιαχές των τυμπανοκρουστών, την απαγγελία-θρηνωδία, την «υπερβολικά αργή κίνηση των πελμάτων πάνω στα σανίδια», τα «ρεπίδια», το στιλιζάρισμα, την «τρελή μάνα» σαν Pietà, τη μάσκα που «υπογραμμίζει την αφαίρεση του ρεαλισμού».
Άλλα ιδιαζόντως ενδιαφέροντα. Η επίσκεψη του Ezra Pound και της Olga Rudge. Κουτσομπολιά από «Εστία και κουκουέδες» για το πώς πήρε το Νόμπελ· «Μα πώς τα κατάφερε ο Σεφ. και το πήρε;», «Στο Κολωνάκι “πένθος” που δεν το πήρε ο Sartre», σχόλια για το Κυπριακό.
1966. Στον Άγιο Νικόλαο Κρήτης Minos Beach αλλά όλοι την προφέρουν, εκτός από τους ξενόγλωσσους, Minos Bitch «όλα εκδικούνται». 6-7 Αυγούστου: «Νύχτα το φεγγάρι στη χάση, στη μέση τ’ ουρανού – απόλυτη γαλήνη στη θάλασσα. Μια αίσθηση μεταξιού που ανασαίνει». 22 Φεβρουαρίου: «7 π.μ. Βγήκα στο δρόμο· όμορφο: η Αθήνα ξυπνά. Η οδ. Άγρας είναι σαν αυλάκι τρεχούμενο νερό προς το κέντρο». 13 Δεκέμβρη 1969, σκίτσο της Monde, ένας άνθρωπος δεσμώτης πίσω από αρχαίους κίονες. 13 Μάη 1970, και για πολλές μέρες μετά, σχόλια και δημοσιεύματα για τη στέρηση του διπλωματικού διαβατηρίου του, στις εφημερίδες: Τα Νέα, N. Y. Herald Tribune, βρετανική ραδιοφωνία, Βήμα, Athens News, Ακρόπολις, Ελεύθερος Κόσμος και Εστία σε άθλιο δημοσίευμα, όπου επιχειρεί να ακυρώσει και τον ποιητή και το Νόμπελ. Ο Παττακός ισχυρίζεται ότι ουδέποτε αρνήθηκε διαβατήριο στον Σεφέρη και ο Σεφέρης δημοσιεύει την άρνηση που εισέπραξε. Το θέμα έφτασε στο Συμβούλιο της Επικρατείας. Ο Σεφέρης αποκαλούσε τον Χ. Ξανθόπουλο-Παλαμά, υφυπουργό Εξωτερικών, Παλαμά, επειδή ήταν ανιψιός του Παλαμά. Μετά τη συνεργασία του με τη Χούντα, τον αποκαλούσε Ξανθόπουλο. 30 Οκτωβρίου καταφέρνει έπειτα από πολλά «σκαμπανεβάσματα» να πάρει τα θεωρημένα διαβατήρια και να φύγει στο εξωτερικό, γιατί η υγεία του επιδεινώνεται. Για το ίδιο θέμα θα βρούμε πληροφορίες και στην ενότητα «Μεταφράσεις».
Ο Σεφέρης θα μιλήσει και πολιτικά και κοινωνικά και ποιητικά και ανθρώπινα.
1971. Ελάχιστες καταγραφές. Για το αέτωμα του ναού στην Ερέτρια, για τον Ιγκόρ Στραβίσνκι που τον αγαπούσε και πέθανε μες στο σπίτι του: «Ό,τι και να λένε, ένας ρυθμός λιγότερο στη ζωή μας». Τα χαρακτικά του Γκόγια στην Πινακοθήκη, απόσπασμα επιστολής του Ν. Γύζη για την «Αποθέωση της Ελλάδας, αλλά μόνος μου δεν μπορώ να την αποθεώσω, αφού οι περισσότεροι την ξεθεώνουν» και ο τόμος κλείνει με την τελευταία εγγραφή στις 11 Μάη, ημέρα Τρίτη, με το γράμμα που έβαλε στον τσέπη του Αβέρωφ και το αντίγραφο του πρωτοκόλλησε στο εμπιστευτικό πρωτόκολλο στην Πρεσβεία του Λονδίνου, πράγμα που ο Αβέρωφ θεώρησε «μεγάλη προδοσία γιατί τον εμπόδιζε να ξεχάσει το γράμμα μου στην τσέπη του… Η “Ένωση” δεν μπορεί να σημαίνει παρά διαμελισμό του νησιού. Αυτό το αποσιωπούν και ο Γρίβας και οι διάφορες Εστίες και άλλοι δήθεν υπερπατριώτες…».
Ο τόμος Μέρες Θ’ ολοκληρώνεται με τα Επίμετρα, διάφορα κείμενα προσωπικής φύσεως, το ημερολόγιο του 1916, μεταφράσεις, πληροφορίες για την Ασίνη ή την «Ελένη», και άλλα.
Ιδιαίτερα χρήσιμες οι υποσελίδιες σημειώσεις, οι οποίες βοηθούν τον αναγνώστη άμεσα στην πρόσληψη του αναγραφόμενου υλικού, κάτι που στους προηγούμενους τόμους βρίσκεται στο τέλος ή λείπει τελείως. Και κάτι ακόμα· η φωνή του Σεφέρη· έχει ένα συναισθηματικό ράγισμα. Είναι οι απογοητεύσεις από την υπηρεσία, είναι από τον πόλεμο της Εστίας και του ΚΚΕ, από τους ανθρώπους, από την υγεία του που τον βασανίζει; Είναι από το τέλος που έρχεται; Είναι όλα αυτά μαζί. «Η παλιά μου φιλοδοξία δεν με ζεσταίνει πια», είχε πει κάποτε…
Ο χρόνος, που είναι ο δίκαιος και ο μόνος κριτής, δικαίωσε τον ποιητή. Το ανάστημα του Σεφέρη είναι μέγα και το έργο μέγιστο.
Μέρες Θ’
1 Φεβρουαρίου 1964 – 11 Μάη 1971
Γιώργος Σεφέρης
επιμέλεια: Κατερίνα Κρίκου-Davis
Ίκαρος
352 σελ.
ISBN 978-960-572-262-3
Τιμή €16,60
