Ο Μένης Κουμανταρέας ως ποιητής του Φίλιππου Φιλίππου

O τραγικός και άδικος θάνατος του Μένη Κουμανταρέα τον περασμένο Δεκέμβριο έχει προκαλέσει ένα κύμα δημοσιευμάτων στον έντυπο και στον ηλεκτρονικό τύπο, γραμμένων από ανθρώπους που τον γνώρισαν προσωπικά ή έχουν εντρυφήσει στο έργο του. Ο Κουμανταρέας άφησε ένα δυσαναπλήρωτο κενό στον χώρο της ελληνικής πεζογραφίας και μπορούμε να ισχυριστούμε πως αυτό το κενό θα υπήρχε κι αν είχε ασχοληθεί συστηματικά με την ποίηση, όπως ήταν οι αρχικές φιλοδοξίες του. Μερικές φορές, στα γραπτά του περνάει αυτή η παλιά του ροπή κι η αγάπη του για τα ποιήματα. Στον τόμο Πλανόδιος σαλπιγκτής του 1989 και στο κείμενο με τον τίτλο «Play», διαβάζουμε:

«Η ποίηση είναι μια αρρώστια που την περνάμε νέοι, όπως η ιλαρά κι η ανεμοβλογιά κι αυτή», μου λέει καθώς βγαίνοντας περνάμε κάτω από το τόξο της αψιδωτής πόρτας, «καμιά φορά αφήνουν σημάδια που σ' ακολουθούνε σ' όλη σου τη ζωή· εξαρτάται με τι γιατρό έχεις να κάνεις. Χρειάστηκε να περάσει αρκετό διάστημα για να πεισθώ ότι δεν είμαι ποιητής... Ο άνθρωπος που με απομάκρυνε από την ποίηση ήταν μουσικός...»

Ο Χατζιδάκις διάβασε τους στίχους και είπε: «Μένη, ένας ποιητής γεννιέται, δεν γίνεται. Η ίδια η νεότητά σου είναι ο ποιητής, εσύ όχι». Και συμπλήρωσε: «Μπορείς κάλλιστα να συναντήσεις την ποίηση από άλλο δρόμο, ίσως γράφοντας πεζό».

Στο βιβλίο Ανοιχτές επιστολές στον Μάνο Χατζιδάκι, που κυκλοφόρησε το 1996 από τις Εκδόσεις Μπάστα-Πλέσσα, σε επιμέλεια του ποιητή και θεατρολόγου Θάνου Φωσκαρίνη, περιλαμβάνεται και η εξομολόγηση του Μένη Κουμανταρέα με τίτλο «Μια θητεία στο Παγκράτι». Σε αυτήν ο σημαντικός μυθιστοριογράφος αναφέρεται στον Μάνο Χατζιδάκι (αυτός ήταν ο μουσικός της πιο πάνω αναφοράς) και στο πώς επέδρασε στη λογοτεχνική του πορεία με τις συμβουλές του. «Εκείνες τις ανέφελες ακόμα μέρες του '50, τόλμησα κάποτε να του δείξω και δικά μου γραπτά. Ποιήματα εγκεφαλικά, απότοκα ξένων επιδράσεων», διαβάζουμε. Ο Χατζιδάκις διάβασε τους στίχους και είπε: «Μένη, ένας ποιητής γεννιέται, δεν γίνεται. Η ίδια η νεότητά σου είναι ο ποιητής, εσύ όχι». Και συμπλήρωσε: «Μπορείς κάλλιστα να συναντήσεις την ποίηση από άλλο δρόμο, ίσως γράφοντας πεζό». Ο νεαρός Κουμανταρέας άκουσε την προτροπή του παρ' ολίγον ηθοποιού και επίδοξου ποιητή Μάνου Χατζιδάκι και σταμάτησε το γράψιμο ποιημάτων.

Ωστόσο, το σαράκι της ποίησης τον έτρωγε, οπότε κάποια στιγμή έστειλε στο δεκαπενθήμερο περιοδικό Εκλογή της Ελένης Βλάχου, ιδιοκτήτριας της εφημερίδας Καθημερινή και του περιοδικού Εικόνες, ένα ποίημα με τίτλο «Συνομιλία». Οι υπεύθυνοι του περιοδικού το ενέκριναν και το δημοσίευσαν στο τεύχος 190, στις 25 Σεπτεμβρίου 1960:

Αυτή η αράχνη της ομίχλης
που κρεμά τα δάχτυλά της πάνω στη θάλασσα, αυτή η πεθαμένη αυγή που σφίγγει τα λιμάνια...
Θαλασσινέ,
που σ' αποδεκατίζει η ξενητειά
και σε μακραίνει η απουσία,
στ' όνειρό σου έρχομαι
μέσα από τις εκατόκοπες σπηλιές,
πάνω στις αχιβάδες που ξεχειμωνιάζουν στο βυθό,
να σου μιλήσω·
το στήθος της που μέσα του κοιμάται το στόμα ενός μικρού παιδιού
να σου θυμίσω,
το πόδι της, θαλασσινέ, το πόδι της,
που ακουμπά το εικόνισμα αλλάζοντας φυτίλι,
το στόμα της, το στόμα της
που ως ποια μέρα, ποια νύχτα μπορεί να κάνει υπομονή;
Και συ ναύτη που θαμμένος στην αντάρα των καιρών
προσμένεις τον άνεμο ν' αναποδογυρίσει το χρόνο,
το κύμα να ξεφυλλίσει μια μαργαρίτα,
ως πότε μπορείς να καπνίζεις στην κουπαστή,
να βλέπεις φωτογραφίες στην πλώρη,
θαμπώνοντας το κρύσταλλο της φωνής της
με το θόρυβο ενός ποτηριού που σπάζει τα μεσάνυχτα.
Κάθε μέρα που περνά μικραίνει το σκοπό σου,
κάθε καράβι που βουλιάζει στο βυθό,
γίνεται μια ρουφήχτρα.
Αυτή η ομίχλη που σε τριγυρνά είναι το ριζικό σου,
αλλάζει τον άνεμο χωρίς ν' αλλάζει τη σκέψη,
γλιστρά στο πετσί σου χωρίς να το χαϊδεύει.
Πνιγμένε, εσένα λέω, πνιγμένε,
που χορταριάζεις μέσα στις μέδουσες,
άραγε γνωρίζεις τον αδελφό σου,
εμένα που κατεβαίνω απ' τον αφρό στεφανωμένος κοράλλια,
το στόμα μου ένα πικρό φύκι;

Ας σημειωθεί πως ο Κουμανταρέας προσλήφθηκε αργότερα στην εφημερίδα Μεσημβρινή της Ελένης Βλάχου, η οποία τον έδιωξε στους τρεις-τέσσερις μήνες επάνω, όπως είπε ο ίδιος στον Γιώργο Χρονά (στη συνομιλία τους που δημοσιεύτηκε στο αφιέρωμα του περιοδικού Οδός Πανός αρ.117, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2002). Μάλιστα, είχε μεταφράσει κι ένα βιβλίο του Έρμαν Έσε, το Ντέμιαν, για τις Εκδόσεις Γαλαξίας, πάλι της Ελένης Βλάχου, το οποίο εκδόθηκε το 1961. Τελικά, αφού δεν προχώρησε στη δημοσιογραφία, το 1962 εμφανίστηκε στα ελληνικά Γράμματα με τη συλλογή διηγημάτων Τα μηχανάκια, που κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Φέξη. Η ποίηση εγκαταλείφτηκε οριστικά και η θριαμβευτική πορεία του στα ελληνικά Γράμματα ως πεζογράφου άρχιζε.

ΥΓ. Είχε γραφτεί το ανωτέρω κείμενο όταν διάβασα ένα άρθρο του Γιώργου Ζεβελάκη στο περιοδικό The books' journal, αρ.51, Ιανουάριος 2015. Τίτλος του: «Τα πρώτα βήματα του Μένη Κουμανταρέα». Σε αυτό, ο άοκνος συλλέκτης εντύπων αναδημοσιεύει ένα ακόμα ποίημα του Κουμανταρέα που το αλίευσε στο περιοδικό Συλλογή, στο τεύχος της 20ής Νοεμβρίου 1960. Ήταν το «Γραμμένο με κιμωλία» και άρχιζε ως εξής: Δεν έχω χέρια πια παιδιού/ ν' αγκαλιάζω τον κόσμο/ μου χρειάζονται κουπιά για χέρια/ κ' η θάλασσα για στήριγμα...