«…άλλοτε το συμβόλαιο έλεγε: ο ακροατής θα καταλάβει πρώτα κι’ έπειτα θα αισθανθεί· τώρα λέει θα αισθανθεί πρώτα κι’ αν αισθανθεί θα καταλάβει.» (Αλληλογραφία: Σεφέρης-Καραντώνης, σ. 181)

Με την εντύπωση αυτή, ο Σεφέρης κλείνει μια επιστολή εσωτερικής αναμέτρησης με την άστοχη κριτική που κατά καιρούς τού ασκήθηκε στην Ελλάδα. Θα σταθεί στο «αίσθημα» ως νέα –μη παρούσα– προϋπόθεση της κατανόησης. Για να αισθανθεί όμως κάποιος κάτι, θα πρέπει αυτό να τον αφορά. Και το ενδιαφέρον, ως έννοια, είναι κάθε άλλο παρά σταθερό: αλλάζει, προσαρμόζεται, διαμορφώνεται. Μισόν αιώνα και δύο δεκαετίες μετά, επανέρχεται διαρκώς το ερώτημα του ποιον αφορά η ποίηση σήμερα. Και παρόλο που η συζήτηση είναι ενεργή, συχνά μένει εντός φιλολογικών τειχών με την υποψία πως δεν ενδιαφέρει κανέναν εκτός.

Κι όμως: η έκδοση του τελευταίου τόμου των ημερολογίων του ίδιου ποιητή (Μέρες Θ’, Ίκαρος 2019) και η ψηφιοποίηση του Αρχείου Καβάφη από το Ίδρυμα Ωνάση βρήκαν θέση στα μεγαλύτερα ειδησεογραφικά μέσα της χώρας. Ποιητικά στιχάκια εισέρχονται όλο και πιο συχνά στην καθημερινότητα του διαδικτύου ή ακόμα και του κοινοβουλευτικού λόγου, ενώ διαρκώς αυξάνονται και οι εκδοχές της μελοποιημένης ποίησης. Αξίζουν λοιπόν εδώ κάποιες θεμελιακές παρατηρήσεις για την κατανόηση της αίσθησης που υπάρχει, πως η ποίηση σήμερα δεν ενδιαφέρει.

Για να αντιληφθούμε αρχικά τους λόγους αυτού του παράδοξου, αρκεί να λάβουμε υπ’ όψιν πως αυτό που αντιλαμβανόμαστε σήμερα ως ποίηση δε νοούνταν πάντα το ίδιο. Αντιθέτως, όπως όλα τα πράγματα που υποτάσσονται στην ιστορική μεταβολή, η ποίηση δεν υπήρξε πάντα λογοτεχνικό γένος, αλλά πολύ περισσότερο αντικαθιστούσε τον ίδιο τον όρο «λογοτεχνία», καλύπτοντας ένα πολύ ευρύτερο φάσμα. Από τις λαϊκές ρίζες της αρχαϊκής εποχής, μέχρι το οριστικό διαζύγιο με τη μουσική τον 15ο αιώνα (ένεκα τυπογραφίας) και ως την αποκλειστική σύνδεσή της με το λυρικό «εγώ» επί Ρομαντισμού, η ειδολογική της σήμερα συρρίκνωση αποτελεί απλά μια στιγμή της ιστορικής της εξέλιξης. Εξηγεί όμως εν μέρει και πως πολλά από αυτά που εξέφραζε κάποτε, σήμερα απλώς εκφράζονται διαφορετικά (μυθιστόρημα, δράμα, τραγούδι κ.λπ.).

Υπάρχει όμως και κάτι ακόμα που αξίζει να παρατηρήσει κανείς. Η διαμορφωμένη σήμερα αντίληψή μας περί ποιητικού αποτελεί σε μεγάλο βαθμό «ρομαντικό» κατάλοιπο που δε μας πάει η καρδιά να αποχωριστούμε. Εξηγούμαι: η ιδέα της ποίησης ως υποκειμενικής έκφρασης ατομικών αισθημάτων, η πεποίθηση περί καλλιτεχνικής ιδιοφυΐας, η ιδέα του ποιητή ως κέντρο του ενδιαφέροντος και ως απαραίτητου ερμηνευτικού κλειδιού του έργου του αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά του ευρωπαϊκού Ρομαντικού κινήματος του 19ου αιώνα. Κι αν η ίδια η ποίηση προχώρησε, η αντίληψη περί ποίησης στην ελληνική κοινωνία παρέμεινε προσκολλημένη στο σχολικό μοντέλο αναζήτησης του «νοήματος» και παπαγαλίας της ζωής του ποιητή.

Η ποίηση –όπως και ο έρωτας– αποτελεί διαχρονικό αίτημα της ψυχής, γέφυρα συμφιλίωσης του ανθρώπινου και του υψηλού.

Αυτό που καταλαβαίνουμε ως ποίηση είναι ουσιαστικά ο τρόπος που μάθαμε να την αντιμετωπίζουμε. Η φιλολογική πρακτική της απόλυτης ερμηνείας των κειμένων μέσω ορισμένων τεκμηρίων που δίνονται προς αποστήθιση στους μαθητές οδήγησε σε αντίθετα αποτελέσματα. Έτσι, η προσοχή μετατοπίστηκε από το ποίημα και τη λειτουργία που αυτό επιτελεί στον αναγνώστη, στον ποιητή και στις φόρμες που το διέπουν ώστε να αναπαραχθεί η ζητούμενη «ερμηνεία». Χάθηκε ουσιαστικά η συμμετρία της ανάγνωσης μεταξύ δημιουργού-κειμένου-αναγνώστη. Το πιο σημαντικό όμως, πιστεύω, είναι πως η ποίηση αποσυνδέθηκε από τη λειτουργία της Αριστοτελικής «κάθαρσης», της ψυχικής λύτρωσης στην οποία εφάπτεται ο άξονας της τέχνης με τον άξονα του ανθρώπου. Γιατί είναι διαφορετικό να μαθαίνεις τι θα πρέπει να νιώσεις από το να το αισθανθείς σε μια πραγματική συνθήκη ανάγνωσης.

Η σημερινή κοινωνία, λοιπόν, εκτός από τις διαφορετικές μορφές έκφρασης στις οποίες έχει τη δυνατότητα να στραφεί, έχει και σοβαρούς λόγους να μην αγαπά την ποίηση. Και δεν είναι σίγουρα τυχαίο το γεγονός πως όσοι ακόμα την επιλέγουν, στρέφουν το ενδιαφέρον τους προς τις χαμηλότερες ποιητικές φωνές του ’20, τις μεταπολεμικές γενιές ή και άλλες μεμονωμένες περιπτώσεις ποιητών, που τηρούν δύο βασικούς όρους: μιλούν ανεπιτήδευτα, απρόθετα και καθρεφτίζουν στην ποίησή τους το αντίστοιχο σημερινό μας τέλμα.

Κανείς δε θα χαρακτήριζε την εποχή μας ρομαντική παρά κυνική. Όχι γιατί δεν επιδιώκουμε πια τον έρωτα, αλλά γιατί τον ξορκίζουμε ως αντίδραση. Αντίδραση σε έναν καθωσπρέπει, σοβαροφανή ρομαντισμό που μας ταλαιπώρησε για δεκαετίες. Αντίστοιχα και με την ποίηση. Νιώθουμε πως, όπως τη μάθαμε, δε δύναται να εκφράσει αυτά που ζητά η ψυχή μας. Δεν είναι όμως πως δεν τη χρειαζόμαστε. Ακόμα και με τα όποια ζητήματα αυτό εγείρει, τη συναντάμε στους τοίχους (ιντερνετικούς και πραγματικούς), στον δρόμο, στα μέσα μεταφοράς, στο μέσα μας. Η ποίηση –όπως και ο έρωτας– αποτελεί διαχρονικό αίτημα της ψυχής, γέφυρα συμφιλίωσης του ανθρώπινου και του υψηλού. Θα είναι πάντα, και στις πιο αντιποιητικές μας στιγμές, το καταφύγιο που φθονούμε.

Twitter