Όταν βάλθηκα να μεταφράσω την Αυτοκρατορία του βαμβακιού, είχα ελάχιστη συνάφεια με τη θεματική της. Αόριστες αναμνήσεις μόνον από τις μονοκαλλιέργειες του θεσσαλικού κάμπου, που ξετυλίγονταν πλάι στον δρόμο ή στις ράγες του τρένου, μνήμες που ανασύρθηκαν αναπόφευκτα καθώς προχωρούσα στις σελίδες της μετάφρασης. Κάτι τέτοιο ήταν απολύτως αναμενόμενο: η ανατολική γωνιά της Μεσογείου, στην οποία ζούμε, είχε εξαρχής το μερτικό της στα εμπορικά δίκτυα που διακινούσαν το βαμβάκι προς τις δυτικότερες χώρες της Ευρώπης, αλλά και στην εξάπλωση της βαμβακοκαλλιέργειας και στις βιομηχανικές μονάδες παραγωγής βαμβακερών υφασμάτων πολλούς αιώνες αργότερα. Εξάλλου, η Ελλάδα παραμένει και σήμερα με διαφορά πρώτη βαμβακοπαραγωγός χώρα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ενώ όλοι θυμόμαστε πόσο ανθηροί και σημαντικοί για την εγχώρια οικονομία ήταν οι τομείς της κλωστοϋφαντουργίας και της παραγωγής βαμβακερών ενδυμάτων πριν από δυο-τρεις δεκαετίες μόλις. Διαβάζοντας τον ογκώδη τόμο του Σβεν Μπέκερτ, συνειδητοποιεί κανείς ότι όλα αυτά συνάπτονται με πολύ ευρύτερες ιστορικές κινήσεις και φαινόμενα που συμπλέκονται οργανικά με την ανάδυση του σύγχρονου κόσμου.

Καμιά πλευρά του βαμβακιού δεν μένει υποφωτισμένη σε αυτό το έργο: εξετάζονται οι ποικιλίες του φυτού και η καλλιέργειά τους, η παραγωγή της πρώτης ύλης και η κατεργασία της, η μεταποίηση και η εμπορική διακίνησή της. Καθώς το βαμβάκι είναι ευπροσάρμοστο είδος, που μπορεί να ευδοκιμήσει στις περισσότερες περιοχές της γης, η αφήγηση απλώνεται σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της. Από την Ινδία, την Κίνα και τους προκολομβιανούς πολιτισμούς της Κεντρικής και της Λατινικής Αμερικής, απλώνεται στα βασίλεια της Ανατολικής και της Δυτικής Αφρικής, στις ανακατατάξεις που επέφεραν οι γεωγραφικές ανακαλύψεις του 15ου και του 16ου αιώνα, στην κοσμογονία που συντελέστηκε κατόπιν με το ένοπλο ευρωπαϊκό εμπόριο, και φτάνει μέχρι τη βιομηχανική επανάσταση, την αποικιοκρατική επέκταση, την αποαποικιοποίηση και τις σύγχρονες εξελίξεις. Η αφήγηση δεν στέκεται μόνο στις χώρες της κεντρικής και της δυτικής Ευρώπης ή τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπως συμβαίνει συνήθως στα μεγάλα συνθετικά έργα, αλλά μελετάει επίσης γωνιές της γης πολύ λιγότερο γνωστές: το Μπενίν και το Τόγκο, το Ουζμπεκιστάν και τα νησιά της Καραϊβικής έχουν τη θέση τους στις σελίδες του βιβλίου, όπως άλλωστε και οι εκτενείς αναφορές στους εμπορικούς οίκους της ελληνικής διασποράς ή στην ιστορία της επέκτασης της βαμβακοκαλλιέργειας στην Αίγυπτο και την Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Παρ’ όλα αυτά, η Αυτοκρατορία του βαμβακιού δεν είναι κάποιο χρονικό βαρυφορτωμένο με ασύνδετες λεπτομέρειες ή σκόρπιες πληροφορίες. Βασικό μέλημα της διερεύνησης είναι οι διαδικασίες που προκάλεσαν τη «μεγάλη απόκλιση» ανάμεσα στην Ευρώπη και την Ανατολική Ασία ως προς το κατά κεφαλήν οικονομικό προϊόν, δηλαδή μια βασική πηγή της ανισότητας ισχύος στον σύγχρονο κόσμο. Ο Μπέκερτ, γράφοντας μια ιστορία με κεντρικό της ήρωα το βαμβάκι, μια πρώτη ύλη γύρω από την οποία δημιουργήθηκαν από πολύ νωρίς παγκόσμια δίκτυα παραγωγής και διακίνησης αγαθών, γνώσης και χρήματος, εντοπίζει ταυτόχρονα τα φαινόμενα, τις διαδικασίες, τα γεγονότα και τα υποκείμενα που συνέβαλαν καθοριστικά στη γένεση του καπιταλιστικού κόσμου όπως τον γνωρίζουμε μέχρι σήμερα, ενός κόσμου με συγκλονιστικές δημιουργικές δυνατότητες, αλλά και καθηλωτικές ανισότητες και σπαρακτική βία.

Λέγεται ότι όσο πιο καλογραμμένο είναι ένα βιβλίο, τόσο πιο γενναιόδωρο αποδεικνύεται προς τους μεταφραστές του. Αυτό ίσχυσε μέχρι κεραίας στην περίπτωση της Αυτοκρατορίας του βαμβακιού.

Η παγκόσμια ιστορία και η μακρά διάρκεια αναδεικνύονται σε ερευνητικές προοπτικές που επιτρέπουν σφαιρικότερες ερμηνευτικές συνθέσεις για φαινόμενα που θεωρούνται αντιφατικά ή αλληλοαποκλειόμενα στον τρέχοντα δημόσιο λόγο. Στην ίδια κατεύθυνση συμβάλλουν η πολυπρισματικότητα της έρευνας και οι πολλαπλές αφηγηματικές γωνίες. Η Αυτοκρατορία του βαμβακιού είναι ώριμο έργο, που επωφελείται από τις θεωρητικές κατακτήσεις της ιστορικής έρευνας κατά τις πρόσφατες δεκαετίες: η κοινωνική και η οικονομική ιστορία, η ιστορία της εργασίας και των εργατικών κινημάτων, οι έννοιες της τάξης, της φυλής, του φύλου, του έθνους, των δικτύων, η ανάλυση των θεσμοποιημένων μηχανισμών εξουσίας, αλλά και πολιτισμικών κατασκευών όπως η «εμπορική πίστη», οι οπτικές των υπάλληλων ή των υποδουλωμένων κοινωνικών στρωμάτων, η μικροϊστορική προσέγγιση, αποτελούν ισάριθμα εργαλεία που αξιοποιούνται για να αναδειχθούν τόσο το προτεινόμενο κεντρικό αφηγηματικό σχήμα, όσο και παραλλαγές του σε τοπικές επιμέρους περιπτώσεις.

Με αυτά τα εφόδια, που υποστηρίζονται από πρωτογενείς πηγές εντυπωσιακές ως προς το εύρος και την ποικιλία τους, ο Μπέκερτ διαλύει διαδεδομένους και μονόπλευρους αυτοματισμούς της σκέψης με κεντρικό ρόλο στις δημόσιες συζητήσεις και στις αντιλήψεις μας για τον σύγχρονο κόσμο. Για να αναφέρουμε μερικούς από αυτούς, βλέπουμε ότι απλούστατα δεν επαληθεύονται στην ιστορική διαχρονία τα περιλάλητα στεγανά ανάμεσα στις δήθεν αυτόνομες σφαίρες της ιδιωτικής αγοράς, του δημόσιου πεδίου και του κράτους: για να συντελεστεί η εκρηκτική οικονομική μεγέθυνση του πυρήνα των ευρωπαϊκών κρατών απαιτήθηκε η ένοπλη και θεσμική κρατική υποστήριξη της δράσης των ιδιωτών. Ο αγροτικός χώρος έπαιξε επίσης καίριο ρόλο στην καπιταλιστική οργάνωση των κοινωνιών και των οικονομιών. Τα απεχθή εργασιακά καθεστώτα, όπως η δουλεία ή η οιονεί δουλεία, δεν υπήρξαν κατάλοιπα κάποιου παρελθόντος, αλλά συνθήκη σύμφυτη με τη λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος. Ο «εκσυγχρονισμός» των δυτικοευρωπαϊκών κοινωνιών και ο «εκπολιτισμός» των αποικιοκρατούμενων περιοχών δεν υπήρξαν παρά ευφημισμοί για τη βαρβαρότητα των διαδικασιών της εκβιομηχάνισης και της αποικιοποίησης, που ενέτειναν ακόμη περισσότερο τις διεθνείς ανισότητες ισχύος.

Λέγεται ότι όσο πιο καλογραμμένο είναι ένα βιβλίο, τόσο πιο γενναιόδωρο αποδεικνύεται προς τους μεταφραστές του. Αυτό ίσχυσε μέχρι κεραίας στην περίπτωση της Αυτοκρατορίας του βαμβακιού. Η γραφή του Μπέκερτ, συγκροτημένη, χειμαρρώδης, κατατοπιστική και αναλυτική όσο χρειάζεται για να κάνει προσιτό στο ευρύ κοινό έναν πολυσύνθετο προβληματισμό, κερδίζει με το σπαθί της μια θέση ανάμεσα στα λαμπρά παραδείγματα των μεγάλων συνθετικών έργων της αγγλοσαξονικής και της γαλλικής σχολής από τα οποία εμπνέεται. Επιπλέον, έκανε τη μεταφραστική διαδικασία μια πραγματικά απολαυστική περιδιάβαση. Εύχομαι η φροντισμένη έκδοση του έργου, με τις πολλές εικόνες και τους χάρτες της, να αποτελέσει μια εξίσου απολαυστική και συναρπαστική αναγνωστική εμπειρία για το ενδιαφερόμενο κοινό.

Η αυτοκρατορία του βαμβακιού
Μια παγκόσμια ιστορία
Sven Beckert
μετάφραση: Πελαγία Μαρκέτου
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
816 σελ.
ISBN 978-960-524-870-3
Τιμή €30,00

Twitter