Η συζήτηση για τον άξονα της Αριστοτέλους στη Θεσσαλονίκη είναι ιδιαίτερα επίκαιρη αυτή την εποχή και συγκεντρώνει το προσωπικό μου ενδιαφέρον. Η πρόσφατη έκδοση με τίτλο Το παλίμψηστο της Αριστοτέλους. Βυζαντινά οράματα και εκλεκτικός τοπικισμός (Νίκος Καλογήρου, σε συνεργασία με τους: Μαρία Δούση, Δημήτρη Κονταξάκη, Σοφοκλή Κωτσόπουλο) από το University Studio Press συνδυάζεται με την ελληνική συμμετοχή στη 17η Biennale, Mostra Internazionale di Architettura 2021. Περιλαμβάνονται δύο εκθέσεις, που λειτουργούν ταυτόχρονα, στο ελληνικό περίπτερο της Βενετίας και στο Μπέη Χαμάμ της Θεσσαλονίκης, ενώ σύντομα θα κυκλοφορήσει και ο συνολικός δίγλωσσος κατάλογος με τίτλο Λεωφόρος της Κοινωνίας των Εθνών. Ο γνωστός Άξονας της Αριστοτέλους στη Θεσσαλονίκη / Boulevard de la Société des Nations, a.k.a. Aristotle Axis at Thessaloniki.

Αυτές οι δράσεις αποτελούν συλλογικό έργο μιας ομάδας διδασκόντων στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ (Ν. Καλογήρου, Μ. Δούση, Δ. Θωμόπουλος, Δ. Κονταξάκης, Σ. Κωτσόπουλος, Θ. Χατζηγιαννόπουλος), που επιλέχθηκε έπειτα από διαγωνισμό του ΥΠΕΝ και χρηματοδοτήθηκε από το ΕΣΠΑ 2014-2020. Στο ειδικό εντατικό εργαστήριο που προηγήθηκε, στην υλοποίηση της έρευνας, καθώς και στις προσκεκλημένες συμμετοχές στην έκθεση συμμετείχαν πολλοί ερευνητές, διδάσκοντες και φοιτητές από τις περισσότερες αρχιτεκτονικές σχολές της χώρας.

Στο πλαίσιο αυτής της συλλογικής προσπάθειας, το ιδιαίτερο προσωπικό μου ενδιαφέρον διαμορφώθηκε από μια μακρόχρονη, βαθμιαία ανακάλυψη και εμβάθυνση σε θέματα έρευνας της αστικότητας και της σύνθεσης στην αρχιτεκτονική και την πολεοδομία. Ήταν μια σταδιακή πορεία που ξεκίνησε με τις σπουδές στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ, συνεχίστηκε με μεταπτυχιακούς τίτλους και διατριβή στο Παρίσι (Paris 1, Panthéon Sorbonne) και ωρίμασε με τη μακρόχρονη ερευνητική, διδακτική και συνθετική παρουσία στη Θεσσαλονίκη. Θεωρώ ότι στο βιβλίο για το Παλίμψηστο της Αριστοτέλους αντανακλώνται και αξιοποιούνται αυτές οι εμπειρίες με έναν τρόπο, που απευθύνεται ταυτόχρονα στο γενικό και εξειδικευμένο κοινό.

Αυτή η συστηματική πρόσφατη δημοσίευση, έπειτα από έρευνα αρχείου και πεδίου, έδειξε ότι η ανασύνταξη του παλίμψηστου της Θεσσαλονίκης, εστιασμένη στην εμβληματική χειρονομία του βουλεβάρτου της Αριστοτέλους, ενσωματώνει τολμηρά νεωτερικά στοιχεία, αναζητώντας παράλληλα το τοπικό στίγμα. Ήταν μια σύνθετη απόπειρα εκσυγχρονισμού και εξελληνισμού μιας πόλης, που γεωγραφικά βρίσκεται στο μεταίχμιο μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Στο βιβλίο δίνεται έμφαση στην πολιτική βούληση του Ελευθέριου Βενιζέλου και του δυναμικού υπουργού Συγκοινωνίας, Αλέξανδρου Παπαναστασίου, καθώς και στον κρίσιμο ρόλο των μελών της ομάδας σχεδιασμού, ιδιαίτερα των Αριστοτέλη Ζάχου και Κώστα Κιτσίκη. Αναμφίβολα, όμως, η σημερινή εικόνα οφείλεται στην αποφασιστική συμβολή του Hébrard, ενταγμένη στην ανθρωποκεντρική ευρωπαϊκή παιδεία, στη γαλλική της εκδοχή.

Ο σχεδιασμός, αρχιτεκτονικός και αστικός, οφείλει, κατά την άποψή μου, να αποδίδει ένα κεντρικό νόημα, που να εναρμονίζεται με το περιβάλλον, φυσικό και πολιτισμικό.

Η έρευνα πεδίου εντοπίστηκε στον εμβληματικό άξονα της Αριστοτέλους, το πλέον χαρακτηριστικό τοπίο της Θεσσαλονίκης του 20ού αιώνα, του οποίου η σημαντική υπόσταση από το όραμα έως την υλοποίηση δεν είχε έως σήμερα εξεταστεί ενδελεχώς.

Το κεντρικό μέρος περιλαμβάνει μια κριτική παρουσίαση του παλίμψηστου της Θεσσαλονίκης. Παρουσιάζονται η «χαμένη» κεντρική Αστική Πλατεία, η μικρότερη παραθαλάσσια Πλατεία Αριστοτέλους, οι παράπλευρες αγορές και η αποκατάσταση/ανακατασκευή των βυζαντινών μνημείων. Επιχειρείται, επίσης, η αποτίμηση του σημαντικότατου έργου του Ζάχου στη Θεσσαλονίκη, σε έργα ανοικοδόμησης και ανάδειξης των κατεστραμμένων μνημείων, καθώς και στις μελέτες νεοβυζαντινών ναών και κτιρίων.

Στη συνέχεια, επιχειρείται η κριτική αποτίμηση του εκλεκτικού τοπικισμού της «νεοβυζαντινής» ανοικοδόμησης της Θεσσαλονίκης. Στα συμπεράσματα συνοψίζονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεγάλης χειρονομίας, που σχεδιάστηκε σε σχέση με το πολιτικό πλαίσιο και τα αντίστοιχα τοπικιστικά αρχιτεκτονικά επιτεύγματα, σε άλλες περιοχές, την εποχή του μεσοπολέμου.

Ένα προσωπικό συμπέρασμα από τη διερεύνηση του παλίμψηστου της Θεσσαλονίκης στην Αριστοτέλους αφορά στη σκοπιμότητα των χειρισμών αρχιτεκτονικού-αστικού σχεδιασμού που εντάσσονται σε έναν τόπο. Ο σχεδιασμός, αρχιτεκτονικός και αστικός, οφείλει, κατά την άποψή μου, να αποδίδει ένα κεντρικό νόημα, που να εναρμονίζεται με το περιβάλλον, φυσικό και πολιτισμικό. Αυτό ισχύει και στη μετανεωτερική εποχή μας, όσο και αν έχει αμβλυνθεί ο διάλογος μεταξύ της παγκοσμιότητας και της τοπικότητας.

Το παλίμψηστο της Αριστοτέλους
Βυζαντινά οράματα και εκλεκτικός τοπικισμός
Νίκος Καλογήρου
Σε συνεργασία με τους: Μαρία Δούση, Δημήτριο Κονταξάκη, Σοφοκλή Κωτσόπουλο
Εισαγωγή: Αλέξανδρος Τζώνης
University Studio Press
288 σελ.
ISBN 978-960-12-2520-3
Τιμή €40,00

Twitter