Η Θεσσαλονίκη δεν αποτελεί ένα μνημειακό σύνολο ανάλογο με αυτά που γνωρίζουμε από άλλες αρχαίες πόλεις, όπως λ.χ. το Δίον της Μακεδονίας, για να αναφερθώ σε μια κοντινή μακεδονική πόλη. Δεν είναι ένα συνεκτικό πολεοδομικό συγκρότημα το οποίο μπορεί να επισκεφτεί κανείς και να αποκτήσει μια κατά το μάλλον ή ήττον ολοκληρωμένη εικόνα για τη μορφή ενός αστικού κέντρου της αρχαιότητας. Μια αρχαία πόλη που αποκαλύπτεται με συστηματικές ανασκαφές στη διάρκεια του χρόνου μοιάζει με ανοιχτό βιβλίο, όσο και αν είναι δύσκολο να διαβαστεί και να ερμηνευτεί με πληρότητα. Αντιθέτως, μια πόλη με αδιάλειπτη κατοίκηση από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας αποκαλύπτεται με σποραδικές έρευνες που διενεργούνται ευκαιριακά σε συγκεκριμένα σημεία κάτω από τον όγκο των σύγχρονων οικοδομών ή και περιορισμένων ελεύθερων χώρων, έτσι ώστε μοιάζει με ένα μεγάλο ψηφιδωτό από το οποίο έχει χαθεί το εικονιστικό θέμα και έχουν απομείνει μόνο σπαράγματα. Μια τέτοια αποσπασματική εικόνα παρουσιάζει σήμερα η αρχαία Θεσσαλονίκη. Ορισμένα εμβληματικά της μνημεία, όπως το Τόξο του Γαλερίου ή νησίδες ορισμένων αρχιτεκτονικών συνόλων, όπως της Αρχαίας Αγοράς ή του Γαλεριανού Ανακτόρου, επιτρέπουν στον σημερινό επισκέπτη να προσεγγίσει ορισμένες μόνο όψεις της μνημειακής ιστορίας της πόλης. Υπάρχουν όμως και οι «κρυφές» αρχαιότητες, λείψανα δηλαδή αρχιτεκτονικά που διατηρούνται κάτω από σύγχρονες οικοδομές, οι οποίες για τον απλό κόσμο δεν υπάρχουν καν, ενώ και για τον ειδικό είναι προσβάσιμες κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις.

Από την άλλη μεριά στη διάθεση όλων, ειδικών και μη, είναι τα κινητά ευρήματα που ήλθαν στο φως από το πλήθος των σωστικών λεγόμενων ανασκαφών, όσα βεβαίως βρίσκονται στην έκθεση (και όχι στις αποθήκες) των μουσείων: γλυπτά και επιγραφές, αγγεία και νομίσματα, τμήματα ψηφιδωτών και τοιχογραφιών, και πολλά άλλα. Στις ικανότητες των αρχαιολόγων εναπόκειται να μπορέσουν να συνδέσουν τα εκθέματα των μουσείων με τους χώρους προέλευσης των αντικειμένων αυτών. Η σχέση χώρου και ευρήματος είναι αμφίδρομη, έτσι ώστε η ερμηνεία του ενός να είναι δυνατή μόνο μέσω του άλλου. Τα αρχαιολογικά ευρήματα, και ιδιαίτερα τα πιο αξιοθέατα, μπορούν βέβαια συχνά να σταθούν αυτόνομα μέσα στο μουσείο, κερδίζουν ωστόσο σε περιεχόμενο όταν μπορούν να ενταχτούν στα συμφραζόμενά τους. Ακόμη και σε αυτή την περίπτωση η συνθετική παρουσίαση και ερμηνεία ενός αρχαιολογικού συνόλου αποτελεί ένα δύσκολο και πολύπλοκο εγχείρημα.

Παρά την αποσπασματικότητα των ευρημάτων, ο όγκος του διαθέσιμου υλικού τους είναι σήμερα εντυπωσιακός.

Στόχος μου ως συγγραφέα του βιβλίου Θεσσαλονίκη: Όψεις μιας αρχαίας μητρόπολης. Δώδεκα αρχαιολογικά κείμενα (University Studio Press, 2020) είναι να παρουσιάσω, να συνενώσω και να ερμηνεύσω κάποια από τα τμήματα του μεγάλου «ψηφιδωτού» της Θεσσαλονίκης. Παρά την αποσπασματικότητα των ευρημάτων, ο όγκος του διαθέσιμου υλικού τους είναι σήμερα εντυπωσιακός. Τα μνημεία της αρχαίας Θεσσαλονίκης αποτέλεσαν αντικείμενο ενδιαφέροντος ήδη για τους αρχαιόφιλους ιστοριοδίφες του 19ου κυρίως αιώνα· κατόπιν, στις αρχές του 20ού αιώνα υπήρξαν αντικείμενο επιστημονικών ερευνών κυρίως εκ μέρους της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας της Στρατιάς της Ανατολής υπό τον Ερνέστο Εμπράρ. Η μετέπειτα έρευνα της ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, δηλαδή οι σωστικές ανασκαφές, προχώρησαν για πολλά χρόνια χωρίς τις απαραίτητες προϋποθέσεις με αποτέλεσμα την απώλεια πολλών και σημαντικών στοιχείων, όπως στην περίπτωση του ιερού των αιγυπτιακών θεοτήτων (λεγ. Σαραπιείο). Το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, και ιδιαίτερα οι τελευταίες δεκαετίες του, υπήρξαν σαφώς ευτυχέστερες από την άποψη της διάσωσης και μελέτης των αρχαιοτήτων της πόλης. Μπορεί λοιπόν να αντιληφθεί κανείς ότι για τους μελετητές εκείνους που επιδιώκουν την αναπλήρωση των χαμένων γνώσεων ή την ερμηνεία γνωστών ήδη μνημείων με βάση νεότερα και καλύτερα τεκμηριωμένα ευρήματα, υπάρχουν μεγάλα περιθώρια έρευνας. Σε αυτό λοιπόν το πλαίσιο κινούνται τα 11 από τα κεφάλαια του βιβλίου, τα οποία προσπαθούν να δώσουν απαντήσεις σε σημαντικά ερωτήματα που αφορούν τους κυριότερους τομείς της αρχαίας πόλης ξεχωριστά: την πολεοδομία της, το συγκρότημα της Αγοράς, τα ιερά και τις λατρείες, τα νεκροταφεία της, καθώς και τα σημαντικά μνημεία της ύστερης αρχαιότητας, όπως είναι το Γαλεριανό συγκρότημα. Ένα από τα κεφάλαια, το πρώτο, αποτελεί, θα έλεγα, τη συγκολλητική ουσία μεταξύ των προηγούμενων συμπληρώνοντας ορισμένα κενά και προσφέροντας μια κατά το δυνατόν πληρέστερη εικόνα, η οποία τοποθετείται μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι της πόλης. Με τον τρόπο αυτό, το βιβλίο γίνεται προσιτό και στο ευρύτερο κοινό, που δεν είναι εξοικειωμένο με ειδικά αρχαιολογικά ζητήματα.

Απώτερος στόχος του βιβλίου είναι να αναδείξει τη σημασία και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της Θεσσαλονίκης διαχρονικά έως το τέλος της κλασικής αρχαιότητας. Από τους μικρούς διάσπαρτους οικισμούς της προϊστορικής εποχής δημιουργήθηκε, μέσα από τον συνοικισμό του Κασσάνδρου, ένα ακμάζον αστικό κέντρο με σημαντικό εμπορικό λιμάνι. Μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση υπήρξαν όλες οι προϋποθέσεις για να αναδειχτεί η Θεσσαλονίκη σε κοσμοπολίτικη μητρόπολη της ανατολικής Μεσογείου με πληθυσμιακή ποικιλία και με κτιριακές υποδομές που μπορούν να συγκριθούν με εκείνες των άλλων μεγάλων κέντρων της αυτοκρατορίας. Η σημασία της αποδεικνύεται από το γεγονός ότι στη συνέχεια, επί καίσαρος Γαλερίου, επιλέχθηκε να διαδραματίσει στο πλαίσιο της τετραρχίας ρόλο αυτοκρατορικής πρωτεύουσας.

Θεσσαλονίκη: Όψεις μιας αρχαίας μητρόπολης
Δώδεκα αρχαιολογικά κείμενα
Θεοδοσία Στεφανίδου-Τιβερίου
University Studio Press
364 σελ.
ISBN 978-960-12-2480-0
Τιμή €24,00

Twitter