«Για την ταινία “Joker”» του Θανάση Λιακόπουλου
Δεν θα έμπαινα καν στη διαδικασία να γράψω κάτι παραπάνω γι’ αυτή την εξαιρετική ταινία του Todd Phillips με τον Joaquin Phoenix στον πρωταγωνιστικό ρόλο, αν δεν λεγόντουσαν και γινόντουσαν τόσα και τόσα τον τελευταίο καιρό στη χώρα μας με αφορμή αυτή την ταινία, από τηλέφωνα «αρμοδίων» γονέων και στελεχών Υπουργείου μέχρι την παρέμβαση της αστυνομίας. Τα οποία θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν γελοιότητες και εν γένει αποπροσανατολιστικά σχετικά με το έργο αυτό καθαυτό, πλην όμως δείχνουν πάρα πολλά πράγματα για το άγνωστο ποιόν μας. Οπότε, παραμένουν ασχολίαστα και προχωράμε στο διά ταύτα… και θα καταλάβετε στο τέλος γιατί.
Να επισημάνουμε για αρχή πως έχουμε ίσως την καλύτερη περιγραφή ενός ψυχικά ασθενούς επί της οθόνης από την εξαιρετική εκείνη περιγραφή του Νίκολσον στη Φωλιά του κούκου του Στάνλεϊ Κιούμπρικ. Γιατί; Διότι είναι τόσο απλά δοσμένη, αναλυτική και περιγραφική που ξεφεύγει απ’ την εκ θέσεως, φαινομενικά, απόδοση του συγχωρεμένου Στάνλεϊ. Ίσως και η βαθύτερη εξήγηση να είναι πως το πρόσωπο του Χ. Φοίνιξ δεν μας προδιαθέτει σχετικά γι’ αυτή την ψυχική ανωμαλία όσο εκείνου του Τζ. Νίκολσον. Και φυσικά δεν μιλάμε για αποκαθήλωση της Φωλιάς του κούκου εξαιτίας ακριβώς του «περίπου» ακαδημαϊσμού της. Περισσότερο η μανία του Κιούμπρικ σχετικά την έκανε να φαίνεται ως τέτοια, ενώ διόλου δεν είναι. Εδώ έχουμε άλλα…
Η απλή αφήγηση κα αποτύπωση επί της οθόνης που επιλέγει ο σκηνοθέτης, εξηγώντας το πόθεν όλη αυτή η κατάσταση που διέπει τον street artist Arthur Fleck – Τζόκερ, μας αφήνει άφωνους. Απ’ την αρχικά ελεγχόμενη ασθένειά του, που του προκαλεί γέλιο όταν αγχώνεται/νευριάζει/στενοχωριέται, μέχρι να γίνει ένας δολοφόνος εν ψυχρώ – η περίπτωση του τρένου απλά προοικονομεί θα λέγαμε, βγάζει εκτός το απροϋπόθετο του κακού και διευκολύνει τα πράγματα. Πόσες και πόσες φορές παρακολουθώντας την ταινία δεν αισθανθήκαμε λύπηση για τον ήρωα; Σε αντιδιαστολή με τη Φωλιά. Ακόμα ακόμα θα λέγαμε και για μια λυρική περιγραφή αυτού που θα αποκαλέσουμε «κακό» στη συνέχεια. Και αυτό σίγουρα δεν είναι άσχημο. Η περιγραφή του κακού, όπως αποτυπώνεται στην ταινία, και μπορούμε να τη διαβάσουμε στην κοινωνία σήμερα, θα έπρεπε να λειτουργήσει αποτρεπτικά ως προς αυτό. Να κινητοποιήσει θεσμούς και ατομικότητες. Αλλά, ακόμα και οι πιο προηγμένες, σύγχρονες και μετανεωτερικές κοινωνίες είναι έτοιμες για κάτι τέτοιο; Η δική μας σίγουρα όχι.
Αν η ταινία αποτελούσε μια απλή αφήγηση της μετατροπής ενός ψυχικά ασθενούς ανθρώπου στο «κακό» μπορεί, ίσως, και να μην έλεγε τίποτα παραπάνω από μια καταγγελία απέναντι στην κοινωνία, σ’ ένα κοινωνικό γίγνεσθαι που λειτουργεί, ας πούμε, αδιάφορα απέναντι σε τέτοιες περιπτώσεις. Ακριβώς γιατί υπάρχουν οι προϋποθέσεις, κοινωνιολογικής και ψυχολογικής υφής που το προδιαθέτουν. Αντίθετα, όμως, η ταινία στο τέλος της αποκτά έναν έντονο πολιτικό χαρακτήρα, δίχως να χάνει ίχνος απ’ την κοινωνιολογία και ψυχολογία της, κάνοντας στην επιφάνεια τον θεατή να χάσει τον μπούσουλα – κάπως…
Αλλά, ακόμα και οι πιο προηγμένες, σύγχρονες και μετανεωτερικές κοινωνίες είναι έτοιμες για κάτι τέτοιο; Η δική μας σίγουρα όχι.
Στο τέλος, αυτός ο ψυχικά ασθενής, που μετά τον θάνατο της μητέρας του χάνει και το τελευταίο ίχνος ρίζας που τον κρατάει αναγκαστικά σε μια σχετική ισορροπία με την κοινωνία και εντός αυτής, ενώ του έχουν διακόψει ήδη τη χορήγηση της φαρμακευτικής αγωγής για την πάθησή του λόγω «μείωσης κονδυλίων», στραπατσάρεται έτι ψυχικά με την άρνηση του –θεωρητικά– πατέρα του, βάσει των λεγομένων της διαταραγμένης μητέρας του, αναγνωρίζει κάποια ίχνη διπολικότητας όταν καταλαβαίνει πως δεν υπήρχε καμιά γυναίκα κοντά του, όπως νόμιζε, απελευθερώνει αυτή την ψυχικά διαταραγμένη προσωπικότητά του αφήνοντάς την ανεξέλεγκτη και εκτοξεύοντας τα βέλη της, πού αλλού; Μέσα στην ίδια την κοινωνία. Το βήμα προς το κακό έχει γίνει. Έκτοτε αυτή η διαταραγμένη ατομικότητα θα αναλάβει τη θέση χαϊντεγκεριανού εδώ-είναι πυροδοτώντας με το δικό του κακό το κοινωνικό-συλλογικό είναι. Αυτό είναι και το πρώτο σημείο αιχμής. Αλλά το γνωρίζουμε ήδη πως κάτι τέτοιο δεν απέχει απ’ το να συμβεί κατά περίπτωση. Ο σκηνοθέτης όμως, που είναι και συν-σεναριογράφος μαζί με τον Scott Silver, αποφασίζουν να πάνε τα πράγματα λίγο παραπέρα. Κι εδώ επέρχεται μοιραία το πολιτικό σκέλος της ταινίας.
Οι αδύνατοι, κατατρεγμένοι, άνεργοι, κακοπληρωμένοι κ.λπ., που εντέλει αποτελούν, μάλλον, και ένα μεγαλύτερο σύνολο απ’ αυτό που οι κατέχοντες θεωρούν, βρίσκουν έρεισμα και… ξεσηκώνονται. Έτσι όπως περιγράφεται, περισσότερο μοιάζει με μια αναρχία που ξεκινά να επικρατεί. Κάτι σαν ξεσηκωμός γενικότερος και άναρχος. Έχοντας περάσει τα όρια της διαμαρτυρίας. Που μοιάζει έντονα, αφήνει να εννοηθεί ο σκηνοθέτης, με επανάσταση. Άρα τους ξεσηκωμούς, τις επαναστάσεις την σήμερον, μέσα σε ένα άναρχο πλαίσιο, τις κάνουν οι αδύνατοι. Πλην όμως, τι; Γιατί κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει μόνο σήμερα. Από παλιά υπήρχαν τέτοια δείγματα.
Σήμερα όμως αυτές οι επαναστάσεις, για να επισυμβούν, απέναντι σε ένα σύστημα –και ποιο άλλο μάς έχει μείνει, παρά μόνο το καπιταλιστικό– θα πρέπει να κινητοποιηθούν από ψυχικά ασθενείς. Η θρυαλλίς που θα τις δημιουργήσει είναι η τρέλα, που απ’ αυτό το σημείο και έκτοτε συνάδει με το κακό, το οποίο πυροδοτείται και εκρήγνυται υπό αυτή την προϋπόθεση.
Και τα συμπεράσματα για το μετά, πέραν τούτων, δικά σας…
