«“Οι Ομπρέλες” του Ρενουάρ ή Η βροχή είναι μια πρόφαση» της Ανθούλας Δανιήλ
Οι Ομπρέλες (Les Parapluies) του Πιερ Ογκίστ Ρενουάρ (1841-1919) είναι έργο των ετών 1881-1886 και βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου.
Το θέμα. Είναι χειμώνας, ίσως φθινόπωρο, μπορεί και άνοιξη, όπως προκύπτει από το ντύσιμο που δεν φαίνεται ιδιαιτέρως βαρύ. Η φύση ελάχιστα παρούσα, δείγμα δέντρων, πίσω αριστερά, λίγα σύννεφα, ομπρέλες πολλές ανοιχτές και μία που τώρα ανοίγει, αν και βροχή δεν φαίνεται, αλλά τα νερά στον δρόμο και η κοπέλα που ανασηκώνει το φόρεμά της για να μην το βρέξει την υποδηλώνουν. Την υποδηλώνουν, επίσης, τα νερά στα πόδια των κοριτσιών και οι γκέτες της μαμάς. Στο έργο επιβάλλεται η εικόνα με τις ομπρέλες, πρωταγωνιστούν οι ομπρέλες, ένας ουρανός γεμάτος ομπρέλες και πρόσωπα πολλά, ενώ από το πλήθος ξεχωρίζουν, με το απευθυνόμενο σε μας βλέμμα τους, ένας νέος άντρας και μία κοπέλα, μία κυρία και τα δύο κοριτσάκια της.
Το χρώμα. Το χρώμα που κυριαρχεί στον πίνακα είναι το μπλε, γαλάζιο, γκρι στις ομπρέλες και στα φορέματα των γυναικών, μικρών και μεγάλων, που παίζει σε παραλλαγές. Μερικές πινελιές μαύρου όμως εισβάλλουν στην αρμονική ποικιλία του μπλε· δυο μαύρες ομπρέλες, πίσω αριστερά, μερικές στο εσωτερικό τους, η μπλούζα και οι μανσέτες της κοπέλας και των κοριτσιών, οι μπότες, τα καπέλα των ανδρών, τα γάντια, όπου υπάρχουν, η λεπτή κορδέλα στο κεφάλι της κοπέλας και το εσωτερικό του καλαθιού της, ενώ τα ανδρικά σακάκια είναι χρώματος μπεζ. Φωτεινή αντίδραση όμως στο σκούρο αποτελούν οι λευκοί γιακάδες και οι μανσέτες των ανδρών, οι δαντέλες στις μανσέτες και στον γιακά της μικρής, τα κουμπιά στο παλτό, ο ασπρογάλαζος φραμπαλάς της και τα ιδιαιτέρως «φλύαρα» καπελάκια των κοριτσιών και της μαμάς τους. Ακόμα, φωτεινές νησίδες είναι τα όμορφα, ροδαλά πρόσωπα, καθώς και τα χέρια που κρατούν τις ομπρέλες, όταν δεν φορούν γάντια, βεβαίως.
Το βλέμμα. Αν παρακολουθήσουμε τα βλέμματα, θα δούμε ότι κανενός το βλέμμα δεν διασταυρώνεται με άλλου. Ο νεαρός άντρας, μάλλον θλιμμένος, κοιτάζει πέρα. Η όμορφη κοπέλα, μάλλον θλιμμένη, κοιτάζει τον ζωγράφο, τον θεατή, εμάς. Από τα δυο κοριτσάκια στα δεξιά, το μεγαλύτερο, με τα ξανθά μαλλιά του και το λευκό λουλουδένιο καπέλο του, κοιτάζει το μικρό και το κρατάει από το μπράτσο, ενώ η μαμά το κρατάει στον ώμο από την άλλη μεριά, σαν να το προσέχουν. Η καλοντυμένη μαμά εστιάζει το ευτυχισμένο βλέμμα της στο κοριτσάκι της. Το κοριτσάκι κρατά το τσέρκι του γερά με τα δυο του χέρια, στο χρώμα του ξύλου, και μας κοιτάζει με αυτοπεποίθηση.
Η κοπέλα με τη θλίψη και το κοριτσάκι με το τσέρκι μοιάζουν σαν να καταδηλώνουν την αντινομία της ζωής που την κερδίζεις κάθε μέρα χάνοντάς την, ανάλαφρα, με θλίψη, αλλά όχι με βαρύ πένθος.
Συμβολισμοί. Αν θα θέλαμε να πούμε τι συμβολίζει ο πίνακας με αυτό το τόσο ωραίο θέμα, ντυμένο κυριολεκτικά στην πλημμυρίδα του μπλε (χρώμα ασυνήθιστο στον Ρενουάρ), θα λέγαμε πως υπάρχει μια πραότητα στη μελαγχολία και τη θλίψη. Το μπλε, πέραν άλλων συμβολισμών, είναι χρώμα της κατάθλιψης, ενώ το νερό είναι σύμβολο του χρόνου που τρέχει, όπως και το τσέρκι που κρατά γερά το μικρό κορίτσι. Θα έλεγα, παραλλάσσοντας το Αιών παις εστί παίζων πεσσεύων, παιδός η βασιλίη του Ηράκλειτου, ότι ο χρόνος είναι κορίτσι που παίζει με το τσέρκι του, δικό του είναι το μέλλον. Στη γυναίκα ανήκει το μέλλον. Το τσέρκι λοιπόν, ο κύκλος, ο τροχός είναι ο χρόνος, και οι γυναικείες φιγούρες στο πρώτο μέρος του πίνακα, είναι οι τρεις ηλικίες που στέκονται η μια πλάι στην άλλη· μητέρα, κοριτσάκια, νεαρό ζευγάρι. Κι αυτός είναι ο κύκλος της ζωής.
Ερώτημα παραμένει γιατί η κοπέλα είναι η μόνη χωρίς καπέλο, χωρίς παλτό, χωρίς ομπρέλα, μόνο με μια λεπτή μαύρη κορδέλα στα μαλλιά. Αν το νερό του δρόμου είναι ένα όριο, τότε η κοπέλα έχει περάσει αυτό το όριο. Γι’ αυτό όλα είναι μπλε, θλιμμένα, αλλά όχι μαύρα, πένθιμα, επειδή η ζωή είναι ωραία και συνεχίζεται στην άλλη όχθη του δρόμου, πίσω της, ενώ εκείνη οδεύει, ίσως, προς το άγνωστο που είναι πιθανό να υπαινίσσεται το τεράστιο άδειο καλάθι με το μαύρο χρώμα του από μέσα, σαν σύμβολο του τίποτα και του κενού. Από την άλλη όχθη της ροής, το βλέμμα της μικρής είναι γεμάτο από τη φρεσκάδα και το πείσμα της ζωής, κι ας «βρέχει». Εντύπωση κάνει και η απουσία του κόκκινου, σαν τελείως και επιμελώς ο ζωγράφος να το απέφυγε. Να θυμίσουμε πως «ο Ρενουάρ και οι σύντροφοί του επιζητούσαν με επιμονή τη δημιουργία ανοιχτόχρωμων ζωγραφικών έργων έχοντας εξαιρέσει από τους πίνακές τους το μαύρο» (Μπριτάννικα), απόφαση την οποία στη συνέχεια απαρνήθηκαν. Αυτή η πληροφορία μπορεί να μας λέει πως το εξόριστο μαύρο αντικαθίσταται από το συγγενές του μπλε, άρα ο ζωγράφος αυτή την πικρή στιγμή της ζωής σηματοδοτεί με τις ομπρέλες, χωρίς βροχή, ενώ υπάρχει ροή στα πόδια των προσώπων του.
Δύο σχόλια: Ο Γιάννης Κολοκοτρώνης, καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης, μας πληροφορεί ότι η εικονιζόμενη κοπέλα είναι το μοντέλο του και μούσα πολλών ζωγράφων της Μονμάρτρης, Suzanne Valadon, πρώτη γυναίκα ζωγράφος στη Σχολή Καλών Τεχνών στο Παρίσι και μητέρα του ζωγράφου Maurice Utrilo. Λέει ακόμα ότι μπορεί να προέρχεται από άλλο έργο που ο ζωγράφος απέσπασε και τροποποίησε για την παρούσα περίσταση και ότι ανήκει στην εποχή που ο Ρενουάρ, απομακρυνόμενος από τον ιμπρεσιονισμό, στρεφόταν προς τον κλασικισμό.
Η Νατάσα Αβούρη, διδάκτωρ Ιστορίας της Τέχνης, σχολιάζει: πρόκειται για τη μόνη μορφή που συνειδητά κοιτάει κατάματα τον ζωγράφο/θεατή, δηλαδή τον «δεσμώτη» της υλικής της υπόστασης μέσα στο εικονικό πλαίσιο, κυριολεκτικό και μεταφορικό, του πίνακα. Το ίδιο θα μπορούσαμε να πούμε και για τη μικρούλα δεξιά με το στεφάνι (σύμβολο του άχρονου γίγνεσθαι προφανώς) που, συνεκδοχικά, μπορεί να παραπέμπει στη γνωστή ρήση του Ηρακλείτου. Ίσως βέβαια και να αποτελεί μια νεότερη, πιο αθώα και άρα ασυνείδητη «διάσταση» του γυναικείου (δυναμικού; φυσικού; ζωοδόχου;) still moment που, μέσω της τέχνης και μόνο, επιτυγχάνει την αθανασία της.
Συμπέρασμα: Αν οι ιμπρεσιονιστές ζωγράφοι έδωσαν έμφαση στη στιγμή, μέσα σε έναν κόσμο, όπου τα πάντα φεύγουν σαν το νερό, και ο Ρενουάρ είναι ιμπρεσιονιστής, αν και αργότερα θα απομακρυνθεί από τον ιμπρεσιονισμό, τότε αυτή η στιγμή, με τη σφύζουσα από κίνηση και συναισθήματα εικόνα, χάραξε μια ρωγμή στη αέναη φθορά για πάντα. Η κοπέλα με τη θλίψη και το κοριτσάκι με το τσέρκι μοιάζουν σαν να καταδηλώνουν την αντινομία της ζωής που την κερδίζεις κάθε μέρα χάνοντάς την, ανάλαφρα, με θλίψη, αλλά όχι με βαρύ πένθος.
