Ο Ματιάς Ενάρ γεννήθηκε το 1972 στη Γαλλία και έζησε για μεγάλο διάστημα στη Μέση Ανατολή και στη Βαρκελώνη, με ένα σύντομο πέρασμα από το Βερολίνο, όπου έγραψε ένα από τα βιβλία του. Πραγματοποίησε σπουδές περσικής και αραβικής γλώσσας και λογοτεχνίας, ενώ τον έχει επανειλημμένα απασχολήσει η περιπλοκότητα των σχέσεων μεταξύ Δύσης και Ανατολής. Το πρώτο του μυθιστόρημα, La perfection du tir (Η τελειότητα της βολής) εκδόθηκε το 2003. Το συγγραφικό του έργο αριθμεί εννιά τίτλους ως τώρα και έχει τιμηθεί με διακρίσεις και βραβεία, μεταξύ των οποίων το Prix Goncourt για τα μυθιστορήματά του Rue des Voleurs (Οδός Κλεφτών) και Πυξίδα. Το δεύτερο, καθώς και το προγενέστερο, επίσης βραβευμένο με το Prix Goncourt des Lycéens (το αντίστοιχο του Goncourt για την εφηβική και νεανική λογοτεχνία), Μίλησέ τους για μάχες, για ρηγάδες και για ελέφαντες (τίτλος δανεισμένος από τον Ράντγιαρντ Κίπλινγκ), κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα από τις Εκδόσεις Στερέωμα το 2016 και το 2018 αντίστοιχα, σε έξοχη μετάφραση της Σοφίας Διονυσοπούλου. Ο Ματιάς Ενάρ βρέθηκε στην Αθήνα στις αρχές Δεκεμβρίου με αφορμή την ελληνική έκδοση των βιβλίων του, προκειμένου να παραστεί σε εκδηλώσεις και παρουσιάσεις αφιερωμένες στον ίδιο και το έργο του.

Η σχέση Ανατολής-Δύσης είναι θέμα που επανέρχεται επίμονα στα βιβλία σας. Ποιο ήταν το έναυσμα για να ασχοληθείτε με αυτό;

Για να πω την αλήθεια, δεν θυμάμαι ακριβώς. Πάνε πολλά χρόνια από τότε που βγήκε το πρώτο μου βιβλίο. Όσον αφορά τον κύριο άξονα του Μίλησέ τους για μάχες, για ρηγάδες και για ελέφαντες, εδώ βασίστηκα σε ένα ιστορικό περιστατικό το οποίο ανακάλυψα κατά τύχη. Διάβασα κάπου ότι ο Μιχαήλ Άγγελος είχε δεχτεί πρόσκληση απ’ τον Σουλτάνο αυτοπροσώπως για να επισκεφθεί την Κωνσταντινούπολη, πράγμα το οποίο μου κίνησε την περιέργεια. Για ποιο λόγο να προσκαλούν οι Τούρκοι αυτόν ειδικά τον καλλιτέχνη; Ερευνώντας περισσότερο το ζήτημα, βρήκα πως ο σκοπός της πρόσκλησης ήταν μια αρχιτεκτονική ανάθεση – η κατασκευή μιας γέφυρας, για την οποία είχε αρχικά γίνει πρόταση στον Λεονάρντο ντα Βίντσι. Κάτι άλλο που με παραξένεψε είναι ότι εκείνη την εποχή, ο Μιχαήλ Άγγελος είχε διαπληκτιστεί με τον Πάπα και για τον λόγο αυτόν εγκατέλειψε τη Ρώμη και πήγε να μείνει στη Φλωρεντία. Δεκαπέντε μέρες αργότερα, δέχτηκε την πρόσκληση. Άρα οι Τούρκοι είχαν πληροφορηθεί, μέσα σε διάστημα δυο εβδομάδων, τη ρήξη του Μιχαήλ Άγγελου με τον Πάπα και το ότι ήταν ελεύθερος από υποχρεώσεις. Είχαν, δηλαδή, κατασκόπους παντού και μάθαιναν τα πάντα. Έτσι γνώριζαν ότι, αν και δεν είχε ακόμα καταπιαστεί με την αρχιτεκτονική, ο Μιχαήλ Άγγελος φημιζόταν ως ο σημαντικότερος καλλιτέχνης της εποχής του. Στις σημειώσεις του Ντα Βίντσι υπάρχουν στοιχεία για το ότι σκόπευε να πάει ο ίδιος στην Κωνσταντινούπολη, αλλά δεν τα κατάφερε λόγω δικών του ανειλημμένων υποχρεώσεων. Δεν ξέρουμε, βεβαίως, σε ποια συγκεκριμένη χρονική στιγμή διασταυρώνονται τα δυο αυτά γεγονότα, αλλά είναι συναρπαστικό το ότι μας δίνουν μια εικόνα για την επικαιρότητα της εποχής εκείνης. Είναι επίσης ενδιαφέρον το ότι, παρά τη χρόνια διαμάχη της Δύσης με την Ανατολή, γίνονταν κάποιες απόπειρες προσέγγισης και πολιτισμικών ανταλλαγών.

Άλλωστε η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε ήδη κατακτήσει μέρος της Ευρώπης…

Φυσικά. Παρόλο όμως που υπήρχε αυτή η αντιπαλότητα, δεν έλειπαν και οι μη εχθρικές διαθέσεις εκατέρωθεν. Αδιαμφισβήτητα διαπράττονταν τρομερές αγριότητες εκ μέρους των Οθωμανών, αλλά δεν γίνονταν μόνο αυτές. Υπήρξαν και λιγότερο αιματηρές δοσοληψίες.

Εδώ και αιώνες, ο χριστιανικός και ο μουσουλμανικός κόσμος βρίσκονται σε διαρκή αντιπαράθεση. Θα μπορούσε η λογοτεχνία να εξομαλύνει τις διαφορές;

Σίγουρα, αν και η ρίζα του προβλήματος είναι πολύ βαθιά και διαφορετική απ’ ό,τι παραδοσιακά πιστεύουμε. Στις μέρες μας, η παρουσία του ισλαμικού στοιχείου στην Ευρώπη είναι ιδιαίτερα έντονη, συνεχώς και παντού. Μας δίνεται, λοιπόν, η ευκαιρία να συγκρίνουμε και να αξιολογήσουμε τα χαρακτηριστικά των δυο θρησκειών –όχι, εννοείται, στις ακραίες εκφάνσεις τους, αλλά σε ανθρώπινο επίπεδο, μέσω της κατανόησης και του διαλόγου– και να εμπλουτίσουμε, έτσι, τις γνώσεις μας για την κάθε πλευρά. Να επικοινωνήσουμε μέσα απ’ την τέχνη, τον πολιτισμό, τη λογοτεχνία, τη μουσική. Δεδομένων των συνθηκών, ωστόσο, δεν θα είναι και τόσο εύκολο.

Το ουσιαστικό ζητούμενο είναι να συμμαχήσουμε με τους ανθρώπους που δεν είναι ούτε ακραίοι ούτε βίαιοι, και όλοι μαζί να καταπολεμήσουμε τον εξτρεμισμό.

Ειδικά στις βαλκανικές χώρες, οι πολιτισμικές επιρροές είναι έντονες. Στη μουσική, για παράδειγμα, ή στη μαγειρική…

Ακριβώς! Κι έπειτα, ο απελευθερωτικός αγώνας των Ελλήνων ήταν μια από τις αφορμές για την τάση του λεγόμενου «οριενταλισμού» στην Ευρώπη – η πρώτη ήταν η εκστρατεία του Ναπολέοντα στη Μέση Ανατολή. Η Επανάσταση του 1821 έφερε στο διεθνές προσκήνιο την Ελλάδα, διά μέσου της οποίας η Δύση ανακάλυψε την Ανατολή και, κατ’ επέκταση, τον οριενταλισμό.

Αν και μάλλον ερήμην της ίδιας της Ελλάδας.

Σ’ αυτό έχετε δίκιο. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν πρόκειται για δυο απόλυτα διαχωρισμένους κόσμους με αδιαπέραστα σύνορα – η κατάσταση είναι πολύ πιο σύνθετη. Στις περισσότερες βαλκανικές χώρες, το φαινόμενο αυτό είναι κατεξοχήν ορατό. Διότι αν και τυπικά ανήκουν στην Ευρώπη, οι πληθυσμοί τους δεν είναι αμιγώς χριστιανικοί. Η Ιστορία της Ελλάδας είναι συγχρόνως η Ιστορία όλων των μεσογειακών χωρών. Υπάρχουν ακόμα Έλληνες στη Συρία, στον Λίβανο, στην Αίγυπτο, στην Ιταλία, στη νότια Γαλλία. Επί της ουσίας, η Ελλάδα δεν περιορίζεται αυστηρά στη σημερινή της γεωγραφική έκταση.

Για ποιο λόγο η Ανατολή προσελκύει και γοητεύει τόσο τους Ευρωπαίους;

Για τη χριστιανική Ευρώπη, η Ιερουσαλήμ αποτελούσε το επίσημο κέντρο της θρησκείας της, έναν τόπο ιερό που οι Χριστιανοί της Δύσης τον επισκέπτονταν ως προσκυνητές. Οι πρώτες καταγραφές τέτοιων ταξιδιών χρονολογούνται από τον δεύτερο μετά Χριστόν αιώνα. Στην εποχή του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, η Ανατολή είχε ταυτιστεί με τον πλούτο και τα δυσεύρετα, εξωτικά προϊόντα. Αργότερα η Δύση θέλησε, με τη σειρά της, να επιβληθεί στην Ανατολή, καθώς θεωρούσε τον ανατολίτικο τρόπο ζωής κακό παράδειγμα, ένδειξη παρακμής και αδυναμίας χαρακτήρα.

Στους καιρούς μας, όπου κυριαρχεί η προκατάληψη εναντίον της Ανατολής, πώς εισπράττεται από το αναγνωστικό κοινό μια λογοτεχνία που επιχειρεί να γεφυρώσει το χάσμα;

Όπως λέγαμε και πιο πριν, σήμερα ο ισλαμισμός είναι έντονα παρών στη Δύση. Ο κόσμος έχει αρχίσει να αναζητά εναλλακτικούς τρόπους προσέγγισης και επικοινωνίας – όσο και αν αυτό δεν είναι, προς το παρόν τουλάχιστον, άμεσα εμφανές. Οι πολιτισμικές ανταλλαγές ήδη πραγματοποιούνται ανεπίσημα, σε καθημερινό επίπεδο.

Δηλαδή υπάρχουν όντως πιθανότητες ειρηνικής συνύπαρξης;

Και βέβαια υπάρχουν. Το ουσιαστικό ζητούμενο είναι να συμμαχήσουμε με τους ανθρώπους που δεν είναι ούτε ακραίοι ούτε βίαιοι, και όλοι μαζί να καταπολεμήσουμε τον εξτρεμισμό. Δεν είναι πια και τόσο ανέφικτο να υπάρξει ένας διάλογος. Και, κατά τη γνώμη μου, πρόκειται πλέον για κάτι ζωτικό. Στις διαπροσωπικές σχέσεις, που λειτουργούν εντελώς διαφορετικά απ’ ό,τι οι πολιτικές και οι διπλωματικές –οι οποίες, εξάλλου, είναι σχεδόν ακατανόητες και αδιάφορες στον πολύ κόσμο– είναι απείρως πιο εύκολο να δημιουργηθούν φιλικοί δεσμοί.

Στην Πυξίδα, το προηγούμενο μυθιστόρημά σας που κυκλοφόρησε στη χώρα μας, με εξέπληξε το λογοτεχνικό σας ύφος. Ενώ είναι πολύ περίτεχνο, κυλάει με εντυπωσιακή άνεση – και πρέπει να σας πω ότι η μεταφράστρια έχει κάνει θαυμάσια δουλειά. Η κεντρική ιδέα, που επίσης είναι εξαιρετικά πρωτότυπη, πώς προέκυψε;

Από σχολαστική έρευνα, πρώτα απ’ όλα. Και με πολύ προσεκτικό σχεδιασμό. Για το λογοτεχνικό μου ύφος δεν είμαι εγώ αρμόδιος να μιλήσω, ούτε να το ερμηνεύσω. Μπορώ όμως να μιλήσω για τον πρωταγωνιστή μου. Αν το καλοσκεφτείτε, η αφήγηση/αναπόλησή του δεν είναι παρά ένας αγώνας δρόμου ενάντια στον χρόνο και στον θάνατο. Όπως οι ιστορίες της Σεχραζάτ, στις Χίλιες και μία νύχτες…

Τα ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα αποτελούν τον καμβά που πάνω του εκτυλίσσεται η μυθοπλασία. Για μένα, είναι η πρώτη ύλη με βάση την οποία οικοδομώ την πλοκή μου.

Το όνομα της αγαπημένης του, Σάρα, θυμίζει κάπως το «Σεχραζάτ».

Πράγματι! Αν και η Σάρα παίζει έναν πολύ διαφορετικό ρόλο στο βιβλίο. Είναι το θέμα, και όχι το υποκείμενο, της εξιστόρησης.

Τα ονόματα των προσώπων έχουν κάποια ιδιαίτερη σημασία; Το «Ρίτερ», ας πούμε…

Που σημαίνει «ιππότης». Ναι, θα μπορούσε, ίσως, να εξάψει τη φαντασία – δεν ήταν όμως αυτός ο πρωταρχικός μου στόχος. Μάλλον τυχαία το διάλεξα. Μα αν συμβεί να οδηγήσει σε μια βαθύτερη ανασκαφή του κειμένου μου, έχει καλώς!

Στα βιβλία σας εμφανίζονται και ιστορικά πρόσωπα. Πώς πλέκετε την παρουσία τους με τη μυθοπλασία σας;

Τα ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα αποτελούν τον καμβά που πάνω του εκτυλίσσεται η μυθοπλασία. Για μένα, είναι η πρώτη ύλη με βάση την οποία οικοδομώ την πλοκή μου. Από τη μια με δεσμεύει –γιατί η Ιστορία απαιτεί έρευνα– και από την άλλη με διευκολύνει, διότι πάντα με εμπνέει η επίδραση του παρελθόντος στο παρόν. Στη συνέχεια παίρνει το τιμόνι η φαντασία, και τότε απελευθερώνομαι. Πρόκειται για δυο αντικρουόμενες δυνάμεις, για να το πω έτσι, που καταλήγουν να αλληλοσυμπληρώνονται.

Η αντιπαλότητα μεταξύ Μιχαήλ Άγγελου και Ντα Βίντσι είναι ιστορικά τεκμηριωμένη;

Αν όντως υπήρξε αντιπαλότητα, ήταν μονάχα απ’ την πλευρά του Μιχαήλ Άγγελου. Ο Ντα Βίντσι είναι αμφίβολο αν το είχε καν πάρει είδηση. Ο Μιχαήλ Άγγελος ήταν μεγαλοφυής καλλιτέχνης, ελάχιστα όμως γνωρίζουμε γι’ αυτόν. Πάντως, σύμφωνα με μαρτυρίες της εποχής του, πρέπει να ήταν απίστευτα ιδιόρρυθμος – μισάνθρωπος, ευέξαπτος και αντιπαθέστατος. Μπορούσε να γίνει εξαιρετικά βίαιος. Πολύ μοναχικός, αλλά και εργατικός. Απεχθανόταν το νερό και έμενε άπλυτος για καιρό. Ο Ντα Βίντσι, πάλι, ήταν εξίσου αινιγματικός, με τον δικό του τρόπο. Ούτε και γι’ αυτόν ξέρουμε πολλά πράγματα. Υπάρχει ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο που αναφέρεται στη συνάντηση μεταξύ Ντα Βίντσι και Μακιαβέλι – μια συνάντηση της οποίας οι λεπτομέρειες δεν μαθεύτηκαν ποτέ. Είναι γεγονός ότι οι δυο αυτές προσωπικότητες συναντήθηκαν, αλλά το τι ακριβώς συζήτησαν παραμένει μυστήριο. Μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε...

Ετοιμάζετε κάτι για τη νέα χρονιά;

Ναι, άλλο ένα μυθιστόρημα, που θα εκδοθεί το επόμενο φθινόπωρο στη Γαλλία. Εδώ στην Ελλάδα, φαντάζομαι, θα κυκλοφορήσει λίγο αργότερα. Θεματικά, δεν έχει καμιά σχέση με τα προηγούμενα. Διαδραματίζεται στη Γαλλία και αφορά τις συντεχνίες του Μεσαίωνα. Θα περιέχει κάποια ιστορικά στοιχεία, αλλά ο χαρακτήρας του θα είναι καθαρά τοπικός.

Μίλησέ τους για μάχες, για ρηγάδες και για ελέφαντες
Mathias Énard
μετάφραση: Σοφία Διονυσοπούλου
Στερέωμα
176 σελ.
ISBN 978-960-8061-64-4
Τιμή €14,00

Η Μάριον Χωρεάνθη είναι συγγραφέας, κριτικός, εικαστικός, μουσικός και προγραμματίστρια Η/Υ.

Άλλα κείμενα:

• J.K. Rowling: «Το χριστουγεννιάτικο γουρουνάκι»
• Νίκος Χατζηπαπάς: «Νύχτα»
• Κοραής Δαμάτης: «Αφορμές»
• «Ο πολυβραβευμένος Κεν Φόλετ αποκαλύπτει το νέο του μυθιστόρημα» της Μάριον Χωρεάνθη
• Θεοδόσης Μίχος: «Η Αλκμήνη και οι άλλοι»

Twitter