Φωτογραφία: Αλέξιος Μάινας / Alexios Mainas

μετάφραση: Τασούλα Καραγεωργίου

Αφροδίτη, αθάνατη εσύ, ποικιλόθρονη, 
θυγατέρα του Δία δολόπλοκε, 
σε ικετεύω με πίκρες και βάσανα, Δέσποινα, 
την ψυχή μου να μην την παιδεύεις.

Mόνο έλα και τώρα, όπως ήρθες και τότε
τη φωνή μου σαν άκουσες κι άφησες
το παλάτι του Δία και πήρες
το χρυσό σου τ’ αμάξι,

που το σέρναν στρουθιά
–όλα όμορφα κι όλα γοργά–
κι απ’ τα ουράνια σε φέρναν στη μαύρη τη γη
με φτερά που τον άνεμο εσκίζαν·

πολύ γρήγορα εφτάσαν· τότε εσύ, μακαρία,
με χαμόγελο θείο στην όψη,
σαν τι και πάλι να ’παθα, με ρώτησες
γιατί και πάλι σε καλώ,

σαν τι να θέλω να γενεί
στη μανιασμένη μου ψυχή· Ποια θέλεις πάλι
να πιαστεί στα δίχτυα του έρωτά σου;
Ποια σ’ αδικεί, Σαπφώ μου;

Γιατί κι αν φεύγει, γρήγορα ξοπίσω σου θα τρέχει,
τα δώρα σου αν δεν δέχεται, δώρα θα σου χαρίσει
κι αν έπαψε να σ’ αγαπά, πάλι θα σ’ αγαπήσει
ακόμα κι αν δεν θέλει.

Έλα τώρα, όπως τότε, κοντά μου και διώξε
τη βαριά μου την έννοια και κάνε να γίνουνε όσα
η ψυχή μου ποθεί να γενούν·
σύμμαχός μου εσύ να ’σαι για πάντα. 

* 

(το πρωτότυπο) 

ποικιλόθρον’ ἀθανάτ’ Ἀφρόδιτα,
παῖ Δίος δολόπλοκε, λίσσομαί σε,
μή μ’ ἄσαισι μηδ’ ὀνίαισι δάμνα,
πότνια, θῦμον,

ἀλλὰ τυίδ’ ἔλθ’, αἴ ποτα κἀτέρωτα
τὰς ἔμας αὔδας ἀίοισα πήλοι
ἔκλυες, πάτρος δὲ δόμον λίποισα
χρύσιον ἦλθες

ἄρμ’ ὐπασδεύξαισα· κάλοι δέ σ’ ἆγον
ὤκεες στροῦθοι περὶ γᾶς μελαίνας
πύκνα δίννεντες πτέρ’ ἀπ’ ὠράνωἴθε-
ρος διὰ μέσσω,

αἶψα δ’ ἐξίκοντο· σὺ δ’, ὦ μάκαιρα,
μειδιαίσαισ’ ἀθανάτῳ προσώπῳ
ἤρε’ ὄττι δηὖτε πέπονθα κὤττι
δηὖτε κάλημμι,

κὤττι μοι μάλιστα θέλω γένεσθαι
μαινόλᾳ θύμῳ· τίνα δηὖτε πείθω
ἄψ σ’ ἄγην ἐς Fὰν φιλότατα; τίς σ’, ὦ
Ψάπφ’, ἀδικήει;

καὶ γὰρ αἰ φεύγει, ταχέως διώξει·
αἰ δὲ δῶρα μὴ δέκετ’, ἀλλὰ δώσει·
αἰ δὲ μὴ φίλει, ταχέως φιλήσει
κωὐκ ἐθέλοισα.

ἔλθε μοι καὶ νῦν, χαλέπαν δὲ λῦσον
ἐκ μερίμναν, ὄσσα δέ μοι τέλεσσαι
θῦμος ἰμέρρει, τέλεσον· σὺ δ’ αὔτα
σύμμαχος ἔσσο.

~~ ** ~~

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑΣ

Το ποίημα, το μόνο ακέραια σωζόμενο ποίημα της Σαπφώς, έχει τη μορφή κλητικού ύμνου. Το ποιητικό υποκείμενο, η ίδια η ποιήτρια, απευθύνεται με ξεχωριστή οικειότητα προς τη θεά Αφροδίτη, ζητώντας της να φανερωθεί για να την απαλλάξει από τις πίκρες και τα βάσανα του έρωτα, τα οποία σημειωτέον η ίδια η θεά έχει προκαλέσει: αυτό υποδηλώνει η αποτρεπτική προστακτική μὴ δάμνα θύμον (=την ψυχή μου να μην την παιδεύεις), αλλά και το επίθετο δολόπλοκος, το αποδιδόμενο στη θεά, και το οποίο διατηρείται εδώ αυτούσιο στη μετάφραση. Έχουμε δηλαδή στη Σαπφώ, σε ό,τι αφορά τους καημούς του έρωτα, το σχήμα: Ὁ τρώσας καὶ ἰάσεται (=εκείνος που με πλήγωσε, αυτός θα με γιατρέψει).

Στο κύριο μέρος του ποιήματος γίνεται μνημονική ανάκληση μιας προηγηθείσας θεοφάνειας της Κύπριδος, η οποία –καθώς λεπτομερειακά ανακαλείται μέσω της ποιητικής αφήγησης– σταδιακά μεταφέρεται από το παρελθόν στον παρόντα χρόνο του ποιήματος και μαγικά αναβιώνεται από το ίδιο το ποίημα. Την εικόνα της Αφροδίτης που εγκαταλείπει βιαστικά το χρυσό παλάτι του Δία και επιβαίνει στην άμαξα που τη σέρνουν τα γρήγορα στρουθιά –τα σπουργίτια, ιερά πτηνά της θεάς– για να ανταποκριθεί όσο πιο γρήγορα μπορεί στο κάλεσμα της ποιήτριας, διαδέχεται η σκηνή της θεϊκής ἐπιφάνειας. Γελαστή η  θεά (φιλομειδής αποκαλείται η Αφροδίτη στον Όμηρο) συναντά την ευνοούμενή της. Εδώ εγκαταλείπονται οι παρελθοντικοί ρηματικοί χρόνοι, ενώ οι πλάγιες ερωτήσεις γίνονται ευθείες και συνολικά ο πλάγιος λόγος γίνεται ευθύς. Η Σαπφώ κατέχει καλά το μυστικό της μαγικής λειτουργίας του ποιητικού λόγου ώστε να μετατρέψει τη δέηση προς τη θεά σε αυτοεκπλήρωσή της. Το θαύμα συντελείται μέσα στο ποίημα.

Το ποίημα ολοκληρώνεται με την επισφράγιση μιας διά βίου συμμαχίας με τη θεά. Ο έρωτας εξάλλου προϋποθέτει για τη Σαπφώ μια διαρκή μάχη στο πεδίο των συναισθημάτων.

Για τη μετάφραση:

Τη μετάφραση απέδωσα σε μέτρα αναπαιστικά· όπου η θεά απευθύνεται στη Σαπφώ, επέλεξα μέτρο ιαμβικό, επειδή ο ίαμβος, καθώς είναι γοργότερος, συνεισφέρει στην ένταση της δραματικής λειτουργίας, ώστε βαθμιαία τα λόγια της θεάς να αποκτούν τον χαρακτήρα μιας μαγικής επωδής. Θέλησα δηλαδή οι διαδοχικές άρσεις και θέσεις της προτελευταίας στροφής να μοιάζουν με ερωτικό ξόρκι, δεδομένου ότι και στο πρωτότυπο ο ποιητικός λόγος μετατρέπει μαγικά την ερωτική απόρριψη σε ερωτική ανταπόκριση. Την ερωτηματική αντωνυμία τις,που είναι στην αρχαία ελληνική κοινή για το αρσενικό και θηλυκό γένος, απέδωσα με το θηλυκό ποια της νεοελληνικής ερωτηματικής αντωνυμίας –όπως εξάλλου όλοι οι νεότεροι μεταφραστές της Σαπφώς– αναγνωρίζοντας, σε αντίθεση με παλαιότερους μεταφραστές, πως ο ερωτικός καημός της Σαπφώς εντοπίζεται σε γυναικείο πρόσωπο: Ποια θέλεις πάλι/ να πιαστεί στα δίχτυα του έρωτά σου;/ Ποια σ’ αδικεί, Σαπφώ μου;

Η «Ωδή στην Αφροδίτη» θαυμάστηκε ήδη κατά την αρχαιότητα: αναγνωρίστηκε στο ποίημα, εκτός των άλλων, η ποιητική τόλμη της Σαπφώς, η οποία για άλλη μια φορά καινοτομεί, καθώς με αφετηρία το παραδοσιακό είδος ενός κλητικού ύμνου, μιας δηλαδή προσευχής, βγαίνοντας από το πλαίσιο ενός τυπικού θρησκευτικού τελετουργικού μιλάει με αμεσότητα και ειλικρίνεια για πράγματα της ψυχής και με ευαισθησία εγγράφει προσωπικά συναισθήματα και ερωτικά πάθη.

Twitter