Emilienne Malfatto: «Ο συνταγματάρχης δεν κοιμάται»

Ο συνταγματάρχης-βασανιστής δουλεύει ακατάπαυστα στο υπόγειο, με επαγγελματική συνέπεια και απόλυτη προσήλωση στην άψογη εκτέλεση των εντολών που του δόθηκαν, μετατρέποντας τους αιχμάλωτους άνδρες του εχθρού σε άμορφες κόκκινες μάζες κρέατος για να τους αποσπάσει πληροφορίες, και δίπλα του, αλλά σε μικρή απόσταση από το πεδίο των βασανιστηρίων που διεξάγονται μέσα στον φωτεινό κίτρινο κύκλο που δημιουργεί ένας γλόμπος, στέκει η ορντινάντσα του προσπαθώντας να ξεφύγει, έστω και νοερά, απ’ όλο αυτό το αποτρόπαιο σκηνικό στο οποίο εντάχθηκε χωρίς να το θέλει, ενώ την ίδια ώρα το στράτευμα δίνει τη μάχη της «εδαφικής ανακατάληψης» καθοδηγούμενο, υποτίθεται, από έναν στρατηγό που παραμένει κλεισμένος κι απομονωμένος στο μεγάλο γραφείο του στο ισόγειο ενός τεράστιου Μεγάρου, παίζοντας μια αέναη παρτίδα σκάκι, και έξω στη μισοερειπωμένη και μισοκατεστραμμένη πόλη βρέχει ακατάπαυστα. Ένα σκηνικό γκρίζο, παγερό και νοτισμένο μέχρι το μεδούλι, ό,τι πιο κατάλληλο για την ιστορία που μας αφηγείται στο βιβλίο της η Εμιλιέν Μαλφατό Ο συνταγματάρχης δεν κοιμάται (Εκδόσεις Διόπτρα, 2023). Μια ιστορία που εξελίσσεται στα μετόπισθεν ενός άτοπου και άχρονου πολέμου, που θα μπορούσε να αφορά κάθε πόλεμο, σε κάθε εποχή και σε κάθε τόπο, καθώς μιλά γι’ αυτό που κανείς δεν αμφισβητεί, ακόμα και εκείνοι που τον θεωρούν κάποιες φορές αναπόφευκτο, πως ο κάθε πόλεμος, τελικά, είναι μια τρέλα.

Πρωταγωνιστής ο συνταγματάρχης, που:

…καταφτάνει ένα παγερό πρωί κι εκείνη τη μέρα αρχίζει να βρέχει. Είναι η εποχή του έτους που ολόκληρη η πλάση γίνεται μονόχρωμη. Γκρίζος ο χαμηλός ουρανός, γκρίζοι οι άνθρωποι, γκρίζο το Άστυ και τα ερείπια, γκρίζο το μεγάλο ποτάμι με την αργόσυρτη ροή. Ο συνταγματάρχης καταφτάνει ένα πρωί και μοιάζει να αναδύεται από την καταχνιά, είναι κι ο ίδιος τόσο γκρίζος, που θα ’λεγε κανείς ότι πρόκειται για έναν σωρό από ξεθωριασμένα σωματίδια, από στάχτες, γέννημα τούτου του στερημένου από ήλιο κόσμου. Μοιάζει με φάντασμα, σκέφτεται ο φρουρός καθώς τον βλέπει να κατεβαίνει απ’ το τζιπ. Και η ορντινάντσα παίρνει στάση προσοχής και σκέφτεται ότι ο συνταγματάρχης μοιάζει με τους ανθρώπους εκείνους που δεν έχουν πια φως στο βάθος των ματιών τους και που μερικές φορές τούς συναντά από τότε που μπήκε κι αυτός στον πόλεμο. Μονάχα ο κόκκινος μπερές που φοράει η ορντινάντσα θυμίζει ότι τα χρώματα ακόμη δεν έχουν εξαφανιστεί. (σελ. 17)

Θα μπορούσε να αφορά κάθε πόλεμο, σε κάθε εποχή και σε κάθε τόπο, καθώς μιλά γι’ αυτό που κανείς δεν αμφισβητεί, ακόμα και εκείνοι που τον θεωρούν κάποιες φορές αναπόφευκτο, πως ο κάθε πόλεμος, τελικά, είναι μια τρέλα.

Σ’ αυτόν τον «στερημένο από ήλιο κόσμο», το μόνο χρώμα που έχει απομείνει για να «θυμίζει ότι τα χρώματα ακόμη δεν έχουν εξαφανιστεί» είναι το κόκκινο, αφού παρόλο που βρισκόμαστε στα μετόπισθεν, όπου υποτίθεται πως φτάνει μόνο ο απόηχος των σφαγών στα πεδία της μάχης, και εδώ το αίμα ρέει άφθονο, και είναι το αίμα των βασανιζόμενων από τα χέρια του συνταγματάρχη. Το αίμα που τον εκδικείται κρατώντας τον ξάγρυπνο τις νύχτες, όταν τα αμέτρητα θύματά του επιστρέφουν ξανά και ξανά, κι εκείνος τους μιλά, λέγοντάς τους:

…σε όλους εσάς απευθύνομαι
θύματά μου δήμιοί μου
σας σκότωσα όλους
σας σκότωσα έναν έναν πριν από δέκα χρόνια
ή δέκα μέρες
ή σήμερα το πρωί
κι από τότε είμαι καταδικασμένος να συνεχίσω
να σας σκοτώνω
κάθε φορά σε κάθε νεκρό
παρατείνω την ποινή μου
την αμετάκλητη καταδίκη μου
ισόβια
ισόβια
όπως κι εσάς τους Ανθρώπους-ψάρια
σας βλέπω πάλι να επιπλέετε
στα γκρίζα θολά νερά
να επιπλέετε
έκτοτε επιστρέφετε και στοιχειώνετε
τους εφιάλτες μου… (σελ. 15-16)

Φαντάσματα κυκλώνουν τον συνταγματάρχη, αλλά ως φάντασμα μπορεί να λογιστεί και ο ίδιος, παρόλο που είναι μια καλοκουρδισμένη, άψυχη μηχανή που μόλις ξημερώσει θα ξαναβάλει μπροστά συνεχίζοντας το έργο του από εκεί που το άφησε. Φάντασμα και ο στρατηγός- ηγέτης(;), που τρομοκρατείται από μια ακέφαλη προτομή βλέποντας σ’ αυτή το δικό του μέλλον και βρίσκει καταφύγιο στο γραφείο του δίνοντας μια άνιση μάχη με τις σταγόνες της βροχής, που πέφτουν αδιάκοπα διαπερνώντας όλα τα πατώματα που βρίσκονται από πάνω του και απειλούν να τον πνίξουν. Φάντασμα και η ορντινάντσα, ο απλός στρατιώτης που εκτελεί εντολές μηχανικά, έχοντας ως μοναδικό μέσο διαφυγής τις λίγες γραμμές του γράμματος της μητέρας του, που επαναλαμβάνει ξανά και ξανά στο μυαλό του. Κι οι τρεις τους, χαρακτηριστικές φιγούρες-δημιουργήματα του παραλογισμού και της ματαιότητας του πολέμου. Ενός πολέμου όπου δεν περιγράφονται χαρακώματα, μάχες σώμα με σώμα, βομβαρδισμοί, θάνατοι ή τραυματισμοί, αλλά η πίσω πλευρά του, αυτή που συνήθως αγνοούμε, μια πλευρά όμως εξίσου φρικιαστική και αποκρουστική. Μια πλευρά που σε κάνει να αναρωτηθείς πώς καταφέρνει και αφαιρεί από τους ανθρώπους κάθε συναίσθημα και κάθε ευαισθησία, μετατρέποντάς τους σε μηχανές εξόντωσης και καταστροφής, πριν τους οδηγήσει στην τρέλα και στη δική τους καταστροφή, επιβεβαιώνοντας όσους υποστηρίζουν και πιστεύουν πως, τελικά, είναι πολύ εύκολο ο θύτης να μετατραπεί σε θύμα, πληρώνοντας το ανάλογο τίμημα για τις πράξεις του.

Η Εμιλιέν Μαλφατό, φωτογράφος, δημοσιογράφος και συγγραφέας, βραβευμένη ήδη από τα πρώτα της συγγραφικά βήματα (βραβείο Goncourt πρωτοεμφανιζόμενου/-ης συγγραφέα για το Que sur toi se lamente le Tigre και βραβείο Albert Londres για το Les serpents viendront pour toi), μια απ’ τις πρώτες «φωνές του κόσμου» που επιλέγουν οι Εκδόσεις Διόπτρα για να συμπεριλάβουν στην ομότιτλη σειρά τους, αφηγείται με μαεστρία μια όχι και τόσο συνηθισμένη ιστορία, χρησιμοποιώντας πότε την πρωτοπρόσωπη αφήγηση, όταν δίνει τον λόγο στον συνταγματάρχη της για να εκφράσει με ποιητικούς μονολόγους όλη αυτή την εσωτερική του αναμέτρηση με τα αμέτρητα θύματά του, και πότε την τριτοπρόσωπη για να μας παρουσιάσει την εξέλιξή της, καταφέρνοντας να πετύχει μια αξιοθαύμαστη ισορροπία που βοηθά τον αναγνώστη να γνωρίσει όσο καλύτερα γίνεται τους πρωταγωνιστές της και το περιβάλλον μέσα στο οποίο em malfatto23 κινούνται και δρουν. Η ιστορία της είναι σκληρή, αλλά σε μαγνητίζει με την αλήθεια της και δεν θέλεις να την αφήσεις πριν την ολοκληρώσεις. Το τέλος της δεν σε λυτρώνει, γιατί το τέλος τέτοιων ιστοριών δεν μπορεί ποτέ να είναι λυτρωτικό κι ας υπάρχει η «δίκαιη τιμωρία», καθώς ξέρεις πως πάντα θα βρίσκεται κάποιος συνταγματάρχης για να πιάσει και πάλι το νήμα απ’ την αρχή υπηρετώντας έναν «υπέρτατο και εθνικό σκοπό», κι ας μένει τις νύχτες ξάγρυπνος παλεύοντας με τους εφιάλτες του.