Ernst Weiss: «Ο αυτόπτης μάρτυρας»

Όταν ένας συγγραφέας του διαμετρήματος του Φραντς Κάφκα δηλώνει: «Μα τι εξαιρετικός συγγραφέας είναι!» για ομότεχνό του, δεν μπορεί παρά να παρακινήσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη που διαβάζει σπουδαία βιβλία. Τα λόγια του Κάφκα αναφέρονταν στον Ερνστ Βάις (1882-1940) και αφορμή για την εισαγωγή αυτή είναι η μετάφραση του σπουδαίου και επίκαιρου όσο ποτέ έργου του Ο αυτόπτης μάρτυρας στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Σκαρίφημα, σε μετάφραση του Αλέξανδρου Κυπριώτη. Το συγκλονιστικό αυτό βιβλίο εκδόθηκε πρώτη φόρα το 1963, είκοσι τρία χρόνια μετά τον θάνατο του συγγραφέα, και ασχολείται –πέρα από την ανθρώπινη φύση– και με τη γέννηση, την άνοδο και επικράτηση του ναζισμού.

Έχοντας πολλές αυτοβιογραφικές αναφορές, ο αφηγητής του Βάις ξεκινάει να μας ξεδιπλώνει το κουβάρι της ζωής του από τα παιδικά του χρόνια, όταν τραυματίζεται από μια οπλή αλόγου, και καταλήγει σπίτι του, όπου οι γονείς του τον φροντίζουν. Εκεί τον κουράρει ένας επιδέξιος γιατρός και τότε αποφασίζει να ακολουθήσει το επάγγελμά του. Περιγράφει κατόπιν πώς η οικογένειά του οδεύει στη διάλυση, ενώ η μητέρα του έχει οδηγηθεί άρρωστη στο σανατόριο. Σπουδάζει ιατρική, επιβιώνοντας με όποια δουλειά και όποιον τρόπο μπορεί. Αναφέρεται στην εμπειρία του ως μαθητευόμενου χειρουργού, αλλά δηλώνει ότι τον ενδιαφέρει εν τέλει η ψυχιατρική. Υπηρετεί στα πεδία μαχών του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, όπου κάνει άπειρες επεμβάσεις. Κατόπιν, μετατίθεται σε νοσοκομείο όπου νοσηλεύονται ασθενείς με ψυχικά τραύματα από τις μάχες του «μεγάλου πολέμου» και συγκλονίζει με την καταγραφή των περιστατικών στα οποία γίνεται μάρτυρας: «Έρχονταν σε εμάς άνδρες που έκλειναν τ’ αυτιά τους, επειδή άκουγαν ακόμη τις βροντές των βαρέων όλμων, άλλοι έβλεπαν να ξεχύνονται μπροστά τους οι φλόγες των φλογοβόλων, άλλοι τρεκλίζανε, λες κι έτρεμε η γη, και πήγαιναν έρποντας σε σκοτεινές γωνίες, στήνοντας μπροστά τους μαξιλάρια σαν σακιά με άμμο για να καλυφθούν, άλλοι δεν έκλειναν μάτι, άλλοι περιέπιπταν σε έναν τόσο βαρύ ύπνο, που έπρεπε να τους ξυπνάς για τα γεύματα, για να κάνουν την ανάγκη τους, ήταν σε μια κατάσταση μεταξύ ύπνου και ξύπνιου, σε μια ζωώδη κατάσταση, σε κατατονία […] Άλλοι δεν μπορούσαν ν’ αντέξουν το “όνειδος”, έκλαιγαν σαν παιδιά, ήταν σε απόγνωση, έκαναν απόπειρες ν’ αφαιρέσουν τη ζωή τους».

Κομβικό ρόλο στο βιβλίο διαδραματίζει η εμφάνιση του υποδεκανέα Α.Χ. στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο – προφανώς πρόκειται για τον Αδόλφο Χίτλερ. Έρχεται στο νοσοκομείο όπου δουλεύει ο αφηγητής πάσχοντας από υστερική τύφλωση, για να γιατρευτεί. Πράγματι, χάρη στις προσπάθειες του αφηγητή καταφέρνει ο Α.Χ. να ορθοποδήσει. Ο αφηγητής εκθέτει τις ιδέες και τα πιστεύω του Α.Χ., όπως και το μίσος του για τους Εβραίους, σε ένα απόλυτα κατατοπιστικό απόσπασμα. «Τότε όμως εμφανίστηκε ο Χ. Έχοντας χάσει το μυαλό του απ’ την οργή μπήκε ορμητικά στη συζήτηση και άρχισε να μιλά […] με μια μέθη, ένα ντελίριο, που κανένας δεν μπορούσε να του αντισταθεί. Χτυπούσε, έριχνε τον αντίπαλό του στο έδαφος, δεν άφηνε κανένα αντεπιχείρημα, καμία λογική, κανένα ιστορικό γεγονός ως είχε. Δεν έκανε ποτέ την παραμικρή παραχώρηση στον αντίπαλό του, φανατιζόταν όλο και περισσότερο, όσο πιο πολλή ώρα μιλούσε. Γινόταν αχόρταγος, χωρίς φραγμούς, δαιμονικός…».

Εξαιρετική επιλογή για να γνωρίσουμε το έργο αυτού του σπουδαίου συγγραφέα.

Περιγράφει την εδραίωση του Α.Χ. και τις δικές του προσπάθειες να ξεφύγει από την επίθεση του πρώην ασθενή του. Φεύγει αρχικά στην Ελβετία, αλλά στην προσπάθειά του να φυγαδεύσει και τη γυναίκα του από πλάνη επιστρέφει στη Γερμανία, συλλαμβάνεται και οδηγείται σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, όπου βασανίζεται και ο ίδιος, και μονολογώντας εξιστορεί πώς χαλιναγώγησε τον εαυτό του για να επιβιώσει. «Νομίζω ότι ενστικτωδώς είχα βρει το μοναδικό μέσο για ν’ αντέξω τα πάντα ζωντανός, είχα περιορίσει τον πνευματικό μου ορίζοντα, είχα υποβάλει στον εαυτό μου τι έπρεπε να σκέφτομαι και είχα την υπεροχή του γιατρού, αν μου επιτρέπεται να το πω έτσι, να επηρεάσω τη δική μου περίπτωση. Στεκόμουν ως αυτόπτης μάρτυρας δίπλα στον κρατούμενο. Διέταζα τον εαυτό μου και υπάκουα τον εαυτό μου. Δεν έπρεπε να αντιφάσκω, διότι κάθε αντίφαση με έσπρωχνε στην απόγνωση, και η απόγνωση ήταν απλώς μια άλλη λέξη για τον θάνατο». Καταφέρνει να αποδράσει από το στρατόπεδο και μαζί με τη γυναίκα και τα παιδιά του οδηγείται στο Παρίσι, εκεί όπου θα μαθαίνουν με τρόμο και αγωνία ό,τι συμβαίνει στη Γερμανία. «Η Γερμανία βρομούσε φόνο και προδοσία, και όλοι έπαιρναν τη βρόμα για ευωδία τριαντάφυλλων».

er weiss Ο αυτόπτης μάρτυρας είναι ένα πολύ δυνατό μυθιστόρημα, που συνδυάζει το προσωπικό βίωμα με τη μαρτυρία και την καταγραφή ιστορικών γεγονότων που χάραξαν την παγκόσμια ιστορία. Ο μεταφραστής Αλέξανδρος Κυπριώτης, πέρα από τη σπουδαία μεταφραστική του δουλειά, μας παραθέτει εισαγωγικά πολλές χρήσιμες πληροφορίες τόσο για τον Ερνστ Βάις, όσο και για τη φιλία του με τον Φραντς Κάφκα. Εξαιρετική επιλογή για να γνωρίσουμε το έργο αυτού του σπουδαίου συγγραφέα.