Sabahattin Ali: «Διηγήματα»

Ο Σαμπαχαττίν Αλή (1907-1948) θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους Τούρκους συγγραφείς, που άσκησε επιρροή στους μεταγενέστερους, χωρίς ωστόσο να απολαμβάνει μια ανάλογη αναγνώριση στη χώρα μας. Σε όλη του τη ζωή υπηρέτησε με συνέπεια τις ιδέες του, υπέρ της ειρήνης και κατά του φασισμού, γεγονός που δεν θα πρέπει να θεωρείται άσχετο με τον θάνατό του. Ο Σαμπαχαττίν δολοφονήθηκε κάτω από αδιευκρίνιστες ως τώρα συνθήκες το 1948. Η ενδιαφέρουσα συλλογή διηγημάτων του, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Τσουκάτου, σε μετάφραση από τον Θάνο Ζαράγκαλη και κατατοπιστικό δικό του προλόγισμα («Ο αδικοχαμένος Σαμπαχαττίν Αλή»), αποτελεί μια καλή αφορμή για μια ουσιαστική γνωριμία με την ιδιαίτερης αξίας γραφή του. Συνολικά εξήντα τέσσερα διηγήματα, μοιρασμένα σε πέντε συλλογές, έγραψε ο Σαμπαχαττίν, και εδώ ανθολογούνται εννέα από τα καλύτερά του, με κορυφαίο το «Τσιρκίντζε», που ξεχωρίζει για τη (με έμμεσο τρόπο, ωστόσο εμφανή) θέση του απέναντι στην εκδίωξη του ελληνικού στοιχείου από τη Μικρά Ασία· καθόσον στο διήγημα αυτό καταφαίνονται οι κύριες αφηγηματικές τεχνικές που χρησιμοποιεί στη γραφή του, θα μπορούσε όλο το παρόν κριτικό σημείωμα να περιοριστεί μόνο στο «Τσιρκίντζε», θα αδικούσαμε όμως τα υπόλοιπα διηγήματα, κυρίως την ποικιλία της θεματικής τους και τις ενδιαφέρουσες ανατροπές της πλοκής τους – απότοκο ίσως της επαφής του με τους δυτικούς συγγραφείς· ο Σαμπαχαττίν το 1928 πήγε στη Γερμανία με υποτροφία του Υπουργείου Παιδείας για να μάθει τη γλώσσα και εκεί ήρθε σε επαφή με το έργο σπουδαίων συγγραφέων, όπως ο Κνουτ Χάμσουν, ο Τόμας Μαν κ.ά.

Μια ευαισθησία που σπάνια συναντάμε στους Τούρκους συγγραφείς, με κάποιους να αγνοούν και κάποιους να θέλουν να αγνοούν τα γεγονότα, τις συνθήκες, την καταστροφή των ανθρώπων και του πολιτισμού τους.

Οι ήρωες των διηγημάτων του είναι προσδιορισμένοι ως χαρακτήρες σε διαλεκτική σχέση με τις κοινωνικές συνθήκες της εποχής τους και με ταξικές προδιαγραφές, κάτι που απηχεί την ιδεολογική τοποθέτησή του. Αυτή την επιλογή εξυπηρετεί άριστα ο ρεαλιστικός τρόπος της γραφής, αποδίδοντας τα πρόσωπα των ιστοριών του γλαφυρά και περίοπτα. Κι όμως, το ενδιαφέρον στοιχείο εντοπίζεται στις εμβόλιμες αναιρέσεις του ρεαλισμού, κάθε φορά που ο συγγραφέας θέλει να αποδώσει όσα η λογική αδυνατεί, δείχνοντας έτσι τα διευρυμένα όρια μέσα στα οποία κινείται η εικόνα του κόσμου, όπως την προσλαμβάνουν οι αισθήσεις και την επεξεργάζεται ο λογικός μηχανισμός. Τέτοια στοιχεία βλέπουμε στο «Βιολοντσέλο», στο οποίο εξυμνείται η δύναμη του έρωτα, ξεπερνώντας ακόμη και τον οριστικό χωρισμό που φέρνει ο θάνατος. Η περιγραφή του εξωτικής ομορφιάς Ατματζά, στο διήγημα «Ο μύλος», προοικονομεί το απρόσμενο τέλος, σε μια ιστορία γενικότερης υπέρβασης των συμβατικών ανθρώπινων ορίων. Το μαγικό στοιχείο έκδηλο στο διήγημα «Η ιστορία της καντήλας που έσβησε ξαφνικά». Ρεαλισμός στην «Ιστορία ενός ναύτη», η αγάπη για τη φύση σε σωστές βάσεις στα «Η ιστορία του δάσους» και «Τα χελιδόνια», το απρόσμενο των συναντήσεων στο διήγημα «Η Τσιλλή», ο εύστοχος συμβολισμός στο «Γυάλινο κτίριο», όπου ο συγγραφέας δείχνει τις συνθήκες κάτω από τις οποίες μπορεί να γίνει συντρίμμια, όπως ένα γυάλινο κτίριο, ό,τι φαντάζει παντοδύναμο και ακλόνητο.

Ποτέ μην κτίσετε ένα γυάλινο κτίριο πάνω σας. Όμως εάν μια μέρα κτιστεί, άγνωστο πώς, ένα τέτοιο κτίριο, μη νομίσετε ότι δεν μπορείτε να το ανατρέψετε, να το γκρεμίσετε. Αρκεί να του ρίξετε μερικά κεφάλια για να το κάνετε γυαλιά καρφιά. (σελ. 93)

Τέλος, στο «Τσιρκίντζε», που προαναφέρθηκε, θα μας δείξει τι έχει μείνει από όσα κάποτε είχαν πάνω τους τη μακραίωνη ελληνική παρουσία· όλα, χρόνια μετά τον διωγμό των Ελλήνων, να φανερώνουν την εγκατάλειψη. Μια ευαισθησία που σπάνια συναντάμε στους Τούρκους συγγραφείς, με κάποιους να αγνοούν και κάποιους να θέλουν να αγνοούν τα γεγονότα, τις συνθήκες, την καταστροφή των ανθρώπων και του πολιτισμού τους.

«Εμείς είμαστε μάστορες στην καταστροφή, τι είμαστε όμως σχετικά με την επισκευή; Κάνετε παρακαλώ μια σύγκριση».
Με το αριστερό χέρι τράβηξε προς τα κάτω τα γένια κι έσπρωξε το μουστάκι δεξιά κι αριστερά.
«Πηγαίνετε στο Τσιρκίντζε και μετά τα ξαναλέμε». (σελ. 114)

Ευθύβολος και τολμηρός στις κρίσεις του, εύστοχος στους συσχετισμούς των πράξεων με το κοινωνικοπολιτικό σκηνικό μέσα στο οποίο εντάσσονται, ευαίσθητος με τα χαρακτηριστικά που καταξιώνουν τον άνθρωπο, τεχνίτης γερός sab ali της πλοκής, με τη χρήση της γλώσσας να υπηρετεί τον στόχο του, τη βασική ιδέα της κάθε ιστορίας του. Ένας συγγραφέας που αξίζει να γνωρίσουμε καλύτερα.