H.G. Wells: «Ο πόλεμος των κόσμων»

Ο Χέρμπερτ Τζορτζ Γουέλς είχε ζητήσει να χαράξουν στον τάφο του δύο απλές φράσεις: Σας τα ’λεγα εγώ. Καταραμένοι ηλίθιοι. Και ίσως ο συγγραφέας της Μηχανής του χρόνου και του Αόρατου ανθρώπου να είναι αν όχι ο μόνος, σίγουρα ένας από τους ελάχιστους που όταν το έλεγε αυτό, μπορούσε και να το εννοεί απόλυτα.

Ο Γουέλς γεννήθηκε στο Κεντ της Μεγάλης Βρετανίας το 1866 και ήταν το τέταρτο και τελευταίο παιδί μιας φτωχής οικογένειας. Στα οχτώ του χρόνια, είχε ένα σοβαρό ατύχημα που τον ανάγκασε να παραμείνει για πολλές μέρες στο κρεβάτι. Ο πατέρας του άρχισε να του φέρνει βιβλία από την τοπική βιβλιοθήκη για να περνάει την ώρα του κι έτσι ο μικρός Χέρμπερτ Τζορτζ γρήγορα βρήκε στο διάβασμα τη διέξοδο που αναζητούσε για να ξεφεύγει από τη βαρετή καθημερινότητα. Χρόνια αργότερα, στο κολέγιο, ασπάστηκε τις σοσιαλιστικές ιδέες της εποχής, ενώ ταυτόχρονα άρχισε να οραματίζεται μια μελλοντική κοινωνία που θα είχε προέλθει από ριζική αναδιαμόρφωση. Σπούδασε Βιολογία και ειδικεύτηκε στη Ζωολογία. Οι επιστημονικές του γνώσεις σ’ αυτούς τους τομείς αποδείχτηκαν ιδιαίτερα σημαντικές για τη σύλληψη και τη συγγραφή, στη συνέχεια, εμβληματικών ιστοριών, όπως Το νησί του Δρος Μορό, όπου ένας παρανοϊκός γενετιστής επιχειρεί να δημιουργήσει υβρίδια από ανθρώπους και ζώα.

Όπως αυτός ο χαρακτήρας του τρελού επιστήμονα, έτσι και άπειρες άλλες ιδέες από τα έργα του Γουέλς αποτέλεσαν και εξακολουθούν να αποτελούν πηγή έμπνευσης για κάθε είδους καλλιτεχνική δημιουργία που εντάσσεται στον χώρο της φαντασίας – επιστημονικής και μη. Γιατί ο Πόλεμος των κόσμων που έχουμε τώρα στα χέρια μας, σε ωραία μετάφραση της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου, μπορεί μεν να ανήκει στην επιστημονική φαντασία, ωστόσο αυτό αφορά μία μόνο πτυχή του. Στην ουσία του, το μοναδικό αυτό μυθιστόρημα του Γουέλς είναι μια ιστορία τρόμου, ένα θρίλερ το οποίο σε πολύ μεγάλο βαθμό καθόρισε το ευρύτερο αυτό είδος, τόσο στη λογοτεχνία όσο και, αργότερα, στον κινηματογράφο. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ακόμα ότι το είδος του «τρόμου – επιβίωσης» (survival horror), το οποίο προέκυψε σαν όρος στις αρχές τις δεκαετίας του ’90 για να περιγράψει, αρχικά, video games με σχετική θεματολογία και, αργότερα, λογοτεχνικά κείμενα και κινηματογραφικές ταινίες, έχει κι αυτό τις ρίζες του στο μυθιστόρημα του Γουέλς: στον Πόλεμο των κόσμων συναντάμε την αρχετυπική απεικόνιση αυτής της ιδέας, καθώς ο ήρωας και αφηγητής βρίσκεται παγιδευμένος σε έναν μετα-αποκαλυπτικό κόσμο που έχει δεχτεί επίθεση από εξωγήινους, και προσπαθεί να επιβιώσει, πότε μόνος του και πότε ενώνοντας τις δυνάμεις του με άλλους περιστασιακά, ενώ ο κίνδυνος είναι εκεί, δίπλα του, και καραδοκεί ανεξέλεγκτος, απειλώντας ανά πάσα στιγμή να τον αφανίσει.

Στην Αγγλία του 19ου αιώνα, οι Αρειανοί κατεβαίνουν στη Γη και αρχίζουν να εξερευνούν με απροσδιόριστες διαθέσεις τις πόλεις και τα χωριά. Στο πέρασμά τους, αφήνουν πίσω τους ισοπεδωμένες περιοχές, ενώ η διαβίωση καθίσταται πρακτικά αδύνατη για τους ανθρώπους και παίρνει γρήγορα τη μορφή του αγώνα για επιβίωση. Ο ήρωας και αφηγητής καταφέρνει να καταφύγει έγκαιρα με τη γυναίκα του σε ένα απομακρυσμένο χωριό, στη συνέχεια ωστόσο επιστρέφει στον τόπο διαμονής του, το Σάρεϊ, για να τακτοποιήσει μια, σημαντική γι’ αυτόν, εκκρεμότητα. Στο μεταξύ, η κατάσταση έχει αγριέψει στην πόλη, με αποτέλεσμα ο αφηγητής να μην μπορεί να ξαναφύγει και να αναγκαστεί να παραμείνει εκεί, ζώντας έναν συνεχιζόμενο εφιάλτη με την κάθε μέρα που ξημερώνει, καθώς ψάχνει συνεχώς τρόπους για να επιβιώσει ενώ πρέπει ταυτόχρονα να κινείται όσο πιο αθόρυβα μπορεί, ώστε να μη γίνεται αντιληπτός από τους εξωγήινους εισβολείς. Κατά τη διάρκεια της περιπλάνησής του, θα συναντήσει διάφορους ανθρώπους που άλλοτε διευκολύνουν, άλλοτε δυσχεραίνουν την αγωνιώδη επιβίωσή του, ενώ οι Αρειανοί καταλαμβάνουν όλο και μεγαλύτερες εκτάσεις και σταδιακά αποκαλύπτουν και τις αιμοβόρες συνήθειές τους. Παράλληλα, ο αδερφός του έχει να αντιμετωπίσει εξαιρετικά ακραίες καταστάσεις στην προσπάθειά του να φύγει από το Λονδίνο, το οποίο βρίσκεται σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης και είναι παραδομένο στο χάος.

Ο Πόλεμος των κόσμων του Χ. Τζ. Γουέλς, κείμενο παραπάνω κι από πρωτοποριακό για την εποχή του, εξακολουθεί ακόμα και σήμερα να αποτελεί ένα υπόδειγμα σύλληψης, οργάνωσης και αφήγησης για το τόσο αγαπητό αλλά ιδιαίτερα απαιτητικό είδος της λογοτεχνίας φαντασίας.

Ο Πόλεμος των κόσμων του Χ. Τζ. Γουέλς, κείμενο παραπάνω κι από πρωτοποριακό για την εποχή του, εξακολουθεί ακόμα και σήμερα να αποτελεί ένα υπόδειγμα σύλληψης, οργάνωσης και αφήγησης για το τόσο αγαπητό αλλά ιδιαίτερα απαιτητικό είδος της λογοτεχνίας φαντασίας. Ο Γουέλς είχε σαν κανόνα του ότι όσο πιο απίθανη είναι μια ιστορία, τόσο πιο οικείο πρέπει να είναι το στήσιμό της. Πίστευε ότι ο συγγραφέας του φανταστικού, αφού εντάξει «το μαγικό συστατικό», τη φανταστική ιδέα στην ιστορία του, οφείλει στη συνέχεια να διατηρήσει όλα τα υπόλοιπα στοιχεία σε ανθρώπινο και ρεαλιστικό επίπεδο. Αν το παρακάνει με το φανταστικό στοιχείο, αυτόματα αποδυναμώνει το εύρημά του. Ακούγεται σαν τον χρυσό κανόνα της λογοτεχνίας φαντασίας, και δεν είναι τυχαίο ότι όσες μεταγενέστερες ιστορίες κινούνται σ’ αυτό το μονοπάτι, είναι και οι πιο συναρπαστικές. Είναι πολύ πιο εύκολο να ταυτιστεί κανείς με έναν ήρωα που έχει ν’ αντιμετωπίσει κάτι εξωπραγματικό ή μεταφυσικό ενώ ζει μια συνηθισμένη καθημερινότητα σε ένα οικείο περιβάλλον, παρά με κάποιον που κινείται και δρα σε ένα σκηνικό πέρα για πέρα παραμυθικό.

Στον Πόλεμο των κόσμων, η καταστροφή της ζωής στη Γη δεν οφείλεται σε κάποιο φυσικό φαινόμενο, ούτε σε έργα των ανθρώπων, γι’ αυτό και οι συνέπειες που έχει είναι πολύ πιο δύσκολο να υπολογιστούν και να συλληφθούν από τον ανθρώπινο νου. Ο Γουέλς παρακολουθούσε με ενδιαφέρον τις εξελίξεις στην επιστήμη και είχε γνώσεις που ξεπερνούσαν το δικό του αντικείμενο. Δεν επέλεξε τυχαία τον Άρη σαν πλανήτη προέλευσης των εξωγήινων εχθρών: ήταν ήδη γνωστό στην εποχή του ότι ο συγκεκριμένος πλανήτης έχει ατμόσφαιρα, επομένως μπορούσαν εκεί, έστω και θεωρητικά, να κατοικούν πλάσματα ζωντανά. Οι Αρειανοί του Γουέλς, πέρα από την αλλόκοτη εμφάνισή τους με τα τερατώδη χαρακτηριστικά, είναι έμβια όντα που απλώς τυχαίνει να ανήκουν σε είδος διαφορετικό από το ανθρώπινο – και η συνεννόηση μαζί τους καθίσταται αδύνατη, γιατί έχουν άλλους κώδικες επικοινωνίας. Αναπόφευκτα, καθώς οι προθέσεις τους είναι ασαφείς και η συμπεριφορά τους ακατανόητη για τα ανθρώπινα δεδομένα, εκλαμβάνονται de facto ως εχθροί.

Ο Γουέλς είχε «προβλέψει» τόσα χρόνια πριν θέματα που ο κόσμος βρήκε μπροστά του πολύ αργότερα. Είχε μιλήσει για την πτώση του γερμανικού μιλιταρισμού, τη δημιουργία μιας Ενωμένης Ευρώπης, την άνοδο του φασισμού, την πολιτική χειραγώγηση των λαϊκών κοινωνικών στρωμάτων από τις προνομιούχες τάξεις, ακόμα και για τη σεξουαλική απελευθέρωση. Είχε προβλέψει τη ραδιενέργεια, την πυρηνική ενέργεια, την ατομική βόμβα, τη δορυφορική τηλεόραση, μέχρι και μια πρωτόγονη μορφή του διαδικτύου. Εννοείται λοιπόν πως ένα κείμενο σαν τον Πόλεμο των κόσμων μπορεί να ερμηνευθεί ποικιλοτρόπως και να πάρει πολλές και διαφορετικές συμβολικές διαστάσεις που αφορούν την κοινωνία, την πολιτική, τις ιδεολογίες. Είναι όμως τόσο έντονο το στοιχείο της περιπέτειας στην αφήγηση, τόσο γλαφυρές οι περιγραφές της πόλης αλλά και της εξοχής που έχουν καταστραφεί και λεηλατηθεί, τόσο σύγχρονη και ταυτόχρονα ποιητική η αφήγηση του Γουέλς μέσα από τα μάτια του ήρωά του (ο οποίος, παρεμπιπτόντως, είναι συγγραφέας φιλοσοφικών δοκιμίων), που ακόμα κι αν μείνει κανείς στο πρώτο επίπεδο χωρίς να αναζητήσει άλλες προεκτάσεις, φτάνει για να εκτιμήσει την αξία αυτού του αξεπέραστου μυθιστορήματος. Υπάρχει μια πολύ χαρακτηριστική σκηνή όπου ο αφηγητής, επιχειρώντας να δώσει μια συνολική εικόνα της καταστροφής, λέει: «Ακριβώς από κάτω του, ο άνθρωπος από το αερόστατο θα έβλεπε το δίκτυο των δρόμων, απέραντο, απλωμένο παντού, σπίτια, εκκλησίες, πλατείες, δρόμους, κήπους –ήδη ρημαγμένους– σαν σε έναν μεγάλο χάρτη με όλη τη νότια πλευρά του μουντζουρωμένη. H G Wells Πάνω από το Ίλινγκ, το Ρίτσμοντ, το Ουίμπλεντον θα έμοιαζε λες και κάποια τερατώδης πένα έχυσε το μελάνι της στον χάρτη. [...]» (σ.172). Όλο αυτό το κομμάτι είναι σαν μια σειρά από σκηνοθετικές οδηγίες για ένα πανοραμικό πλάνο από ψηλά, και είναι δοσμένο με τόση ακρίβεια που κυριολεκτικά σε κάνει να δεις μπροστά σου την εικόνα σαν να παρακολουθείς ταινία. Δεδομένου ότι το βιβλίο γράφτηκε το 1897, όταν ο κινηματογράφος ήταν ακόμα στις υποτυπώδεις απαρχές του, αντιλαμβανόμαστε πόσο μακριά έβλεπε ο Γουέλς και πόσο προχωρημένη ήταν η αντίληψή του.