Νίκος Μανούδης: «Συν-Υπάρξεις»

Συν-Υπάρξεις, κοινός τίτλος για τρία θεατρικά, το Εγώ, Το παιχνίδι της τύχης και του θανάτου και το Ο Ηνίοχος είναι ακόμα εκεί, που συνυπάρχουν σ’ έναν τόμο, ο οποίος εκδόθηκε από τις Εκδόσεις Γράφημα.

Τίτλος του πρώτου: Εγώ. Δύο πρόσωπα, ο Α και ο Β, γύρω στα σαράντα και οι δύο, σ’ ένα δωμάτιο. Ο Α κάθεται σε αναπηρική καρέκλα.

Ποιος είναι ο Α; Ένας άνθρωπος που θέλει ν’ αυτοκτονήσει, αφού δεν μπορεί να πραγματοποιήσει το όνειρό του να περπατήσει, να τρέξει, να χορέψει. Ποιος είναι ο Β; Ο άλλος του εαυτός που προσφέρεται να γίνει δούλος του, για να εξ-υπηρετήσει την επιθυμία του, αλλά ταυτόχρονα και δυνάστης του, αφού για να το κάνει αυτό πρέπει πρώτα να τον γνωρίσει πραγματικά. Είναι φίλοι; Συμβιώνουν αναγκαστικά διά βίου, αλλά η ουσιαστική σχέση τους αρχίζει τη στιγμή που αποφασίζουν να μοιραστούν, να συγκρουστούν, να αυτοσαρκαστούν, να απαξιώσουν, να ανταλλάξουν, για να κατακτήσουν τη ζητούμενη ισορροπία.

Μνήμες ξυπνούν από την εφηβεία, τότε που είχαν τον ίδιο φόβο ζωής, αλλά και τον ίδιο έρωτα, για να προδοθούν εξίσου, αφού αυτό τους δίδαξε η πρώτη ερωμένη, η μαμά τους – όπως νομίζουν! Κάποια στιγμή διαπιστώνουν πως είναι «Δυο κομμάτια που βασανίζονται να γίνουν ένα. Εγώ, εσύ. Μια εξουθενωτική διελκυστίνδα. Ανίατοι, λοιπόν. Ανάπηροι. Δυστυχώς». Και είναι τόσο αβάσταχτη αυτή η αποκάλυψη, που δεν μπορεί παρά να τους οδηγήσει σε σύγκλιση, σε επαφή. Το τέλος τούς βρίσκει εξαντλημένους μεν, πλην όμως αδελφωμένους – ίσως, γιατί «η αγάπη είναι ο φόβος που μας ενώνει με τους άλλους», όπως έγραφε ο Μ. Αναγνωστάκης – να παίζουν μια παρτίδα σκάκι στο πάτωμα, το ίδιο νικητές, το ίδιο χαμένοι και οι δυο. Δυο θλιβερές εκδοχές του ενός, τελειωμένου Εγώ τους.

Στο Παιχνίδι της τύχης και του θανάτου τα πρόσωπα είναι τρία, ο Ένας, ο Άλλος και η Αφροδίτη, όλοι τους 40-45 χρόνων. Η συνάντηση γίνεται καλοκαίρι, στην πλατεία του χωριού. Ο Ένας διαβάζει και γράφει, όταν έρχεται και τον βρίσκει ο Άλλος με το λευκό του κοστούμι να μιλήσουν για το παιχνίδι της ζωής. Τι ρόλο παίζει η τύχη σ’ αυτό; Μεγάλο. Τόσο, όσο και το ζάρι στο τάβλι. Ζητούμενο και του Ενός και του Άλλου το κλείσιμο των λογαριασμών του παρελθόντος.

Η εξέλιξη του διαλόγου αποκαλύπτει πως ο Άλλος σώζει τον Έναν από μια σειρά παραλίγο θανατηφόρων καταστάσεων, ατυχημάτων και μιας απόπειρας αυτοκτονίας κατά τη διάρκεια της ζωής του. Ποιος, λοιπόν, είναι ο Άλλος; Ένας παιδικός φίλος, ένας φύλακας-άγγελος ή μήπως ένας ισόβιος αδελφός; Ποιος μπορεί να είναι ο Άλλος που σώζει τη Ζωή παρά το σωτήριο αδέλφι της, ο Θάνατος; Έτσι, μια φορά κι έναν καιρό, ύστερα από ένα τροχαίο, Ζωή και Θάνατος συζητούν – ώριμοι πια και οι δυο «από το χάδι του χρόνου στο σύμπαν», όπως γράφει ποιητικά ο Μανούδης. Ο Άλλος δίνει απαντήσεις στα ερωτήματα του Ενός, προτείνει λύσεις στις αμφιβολίες του, τον βοηθά, εντέλει, στη διαγραφή των αναμνήσεών του για να προχωρήσει παρακάτω· όχι για να αναστηθεί μετά –τι νόημα έχει μια ανάσταση, επαναλαμβάνοντας τα ίδια λάθη;–, αλλά για να αναγεννηθεί.

Τελευταίος φάκελος της μνήμης, η γυναίκα του διπλανού τραπεζιού, που παρακολουθεί τη συνομιλία τους σιωπηλή μέχρι εκείνη τη στιγμή, άλλοτε σε ακινησία και άλλοτε παραδομένη σε εκστατικό χορό. Όταν ο Ένας συναντά την Αφροδίτη, αποκτά κι αυτός όνομα –γίνεται Άρης– και ο Άλλος υποχωρεί για να δώσει στο ζευγάρι την ευκαιρία να θυμηθεί τη ζωή του: τον έρωτα, τον γάμο, την οικογένεια, μέχρι το τροχαίο, που για την Αφροδίτη ήταν θανατηφόρο. Είναι η συνάντησή τους αυτή που θα δώσει στον Άρη-Έναν την ώθηση εκείνος να μπορέσει να συνεχίσει τη ζωή του «για τα παιδιά». Και τότε ο Άλλος, ο Θάνατος, θα μπορέσει να κάνει επανεκκίνηση στη συσκευή υποστήριξής του στην εντατική!

Στο τρίτο θεατρικό, Ο Ηνίοχος είναι ακόμα εκεί, τα πρόσωπα είναι επίσης τρία: η πάντα νέα Αφροδίτη, ο νέος Άρης και ο μεσήλικας Τέλης. Χώρος της συνάντησής τους ένα δωμάτιο με μια εξώπορτα, το οποίο αλλάζει συνεχώς: από φοιτητικό δωμάτιο του Άρη, γίνεται το μετέπειτα στούντιό του κι αργότερα μεταλλάσσεται σ’ έναν άδειο χώρο / μη χώρο. Επιπλέον, στην αρχή και στο τέλος του έργου, η Αφροδίτη και ο Τέλης συζητούν στο προσκήνιο κάτω από μια επιγραφή με νέον που γράφει ΘΕΑΤΡΟ «ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ»: ΣΛΟΥΘ, σαν να έχουν βγει μόλις από το θέατρο. Συζητούν με αφορμή την υποτιθέμενη παράσταση που είδαν, για το παιχνίδι ανάμεσα στη γυναίκα, τον άντρα και τον εραστή της. Ίσως, λόγω του χιονιού, που πάντα δρα μαγικά, η Αφροδίτη παρασέρνει τον Τέλη σε μια νοερή περιπέτεια...

Τρία θεατρικά που υποστηρίζουν, εντέλει, ως ένα σπονδυλωτό μα ενιαίο έργο τη συνύπαρξη, δηλαδή τη σχέση με τους άλλους και με την κοινότητα, αλλά και τη σχέση με τους τυραννικούς εαυτούς που μας κατοικούν, ακόμα και με τους σκοτεινούς – ιδίως με αυτούς.

Εκείνη επιστρέφει στο παρελθόν και συνευρίσκεται με τον Άρη. Όταν φεύγει, τον Άρη επισκέπτεται ο απατημένος σύζυγος, ο Τέλης. Σκοπός του αδιαπραγμάτευτος να διεκδικήσει μέχρι φόνου ή θανάτου τη γυναίκα του. Η συζήτηση οδηγεί τον Τέλη –όχι ανώδυνα– στη συνειδητοποίηση πως ο Άρης δεν είναι άλλος παρά ο ίδιος στα νιάτα του. Η συνάντηση του νέου με τον ώριμο σταματά τον κερματισμό και ολοκληρώνει τον άνδρα, τον Αριστοτέλη πια, που βρίσκει έτσι τη δύναμη που χρειάζεται ν’ αναζωπυρώσει τον έρωτά του με την Αφροδίτη. Στο τέλος, ο Τέλης τής προτείνει μια εκδρομή, όπως στα νιάτα τους παλιά, στον Ηνίοχο των Δελφών, ο οποίος με την αγαλμάτινη, τέλεια ομορφιά του μπορεί και αντιστέκεται στη φθορά του ανηλεούς χρόνου και τους περιμένει.

Στις Συν-Υπάρξεις του ο Νίκος Μανούδης θέτει αγωνιώδη, πανανθρώπινα ερωτήματα για τη ζωή, τον έρωτα και τον θάνατο, δίνοντας τις δικές του απαντήσεις. Το θέατρο, ως τέχνη που μπορεί να κοινωνήσει τη φιλοσοφική αναζήτηση σε ευρύτερο κοινό, τον εξυπηρετεί. Επινοεί, λοιπόν, τρία μικρά θεατρικά με δύο ή τρία αφαιρετικά σκιαγραφημένα πρόσωπα και με περιορισμένη εξωτερική δράση σε δοσμένη ξεχωριστή συνθήκη – αξιοποιεί, γι’ αυτό, τις έμμεσες σκηνικές οδηγίες. Η λιτότητα στα θεαματικά –να έλεγα σωματικά;– επίπεδα είναι σκόπιμη, όχι τόσο για σκηνοθετική ελευθερία –αν και προσφέρεται–, όσο για να επιτρέψει στον φιλοσοφικό στοχασμό να ξεδιπλωθεί απρόσκοπτα και ενίοτε με ποιητικό οίστρο μέσω του (δια)λόγου, ο οποίος αποδεικνύεται χειμαρρώδης, χωρίς όμως κοινοτοπίες και ρητορικές εξάρσεις, γι’ αυτό και ικανός να επηρεάσει καθοριστικά την ψυχολογική στάση των προσώπων. (Και τη δική μας, ίσως, μετά την ανάγνωση ή την παράσταση του έργου.)

Είναι σταθερή η αγάπη του συγγραφέα για τη θεατρική δημιουργία, που λειτουργεί ως καθρέφτης της ζωής, γι’ αυτό και η αναφορά στο Σλουθ και το θέατρο μέσα στο θέατρο, εγκιβωτισμός που συμβάλλει με τον τρόπο του στην επιχειρούμενη και στα τρία θεατρικά έργα ανατομία της ανθρώπινης ψυχής. Τρία θεατρικά που υποστηρίζουν, εντέλει, ως ένα σπονδυλωτό μα ενιαίο έργο τη συνύπαρξη, δηλαδή τη σχέση με τους άλλους και με την κοινότητα, αλλά και τη σχέση με τους τυραννικούς εαυτούς που μας κατοικούν, ακόμα και με τους σκοτεινούς – ιδίως με αυτούς. Υποστηρίζουν τη σχέση του ανθρώπου με τον εαυτό και τον συνάνθρωπο – αχώριστοι σύντροφοι και οι δύο στον δρόμο της ζωής που, αν τον βαδίσουν χέρι χέρι, δύνανται να λυτρωθούν από τους δαίμονές τους και από τον αδηφάγο χρόνο· να λευτερωθούν. Διατρανώνουν, εντέλει, την ανάσα μαζί.

photo N Manoudis Όσο για τον έρωτα, αυτός μπορεί να μεταμορφώνεται, να επαναπροσδιορίζεται, να ανανεώνεται, σταθερά όμως να επιμένει, να αξιώνεται και να μας αξιώνει, όπως ερμηνεύεται στην Οντισιόν, το διηγηματικό επίμετρο του βιβλίου, διά χειρός και πάλι Μανούδη. (Και αυτό δεν είναι διδακτισμός, αλλά πρόταση ζωής και, μάλιστα, εφαρμοσμένης με τη Σοφία στα Ασώματα.)