Ανδρέας Αρνάκης: «Μεταλλαγές της σιωπής»
Οι Μεταλλαγές της σιωπής του Ανδρέα Αρνάκη, ποιήματα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα από τις εκδόσεις University Studio Press, είναι σημεία μιας σκληρής διαδρομής ενός σύγχρονου Έλληνα από το 1940 μέχρι τις ημέρες μας: Κατοχή, πείνα, Εμφύλιος, μετανάστευση, Αντιδικτατορικός αγώνας, κρίση ηθικών αξιών και προσώπων σε διάφορους τόπους και χρόνους.
Στο πρώτο του βιβλίο (Τα άγουρα βερίκοκα, 2012) ο Ανδρέας περιέγραφε με τρυφερότητα τα γεγονότα, έτσι όπως έρχονται, ακουμπούν και φεύγουν, αναπολώντας τα. Υπήρχε δεσμός με αυτά. Κάλυπταν ένα προσδιορισμένο κενό, που ήταν στο μεγαλύτερο μέρος του πολιτικό, με την έννοια ότι συνέχιζαν να διεκδικούν την ολοκλήρωση του ανεκπλήρωτου. Έψαχναν τα γιατί κι έδιναν, κάπως δειλά, τα διότι τους. Μπορεί να γέμιζαν τις όποιες απουσίες, επειδή πονούσαν –όντας ακόμα ανοιχτά τραύματα–, όμως ταυτόχρονα πιστοποιούσαν στην πράξη τη δυνατότητα της ποίησης να οργίζεται και να μη συγχωρεί.
Τώρα, στο δεύτερο βιβλίο του, μ’ έναν τρόπο «υποσυνείδητης ανάμνησης», δωρίζει, θα έλεγα, όλα αυτά που έφεραν τη ζωή του ορθή μέχρις εδώ.
Διευρύνει δηλαδή την αναπόληση ως τα όριά της (εσωτερικά και εξωτερικά), την απλώνει από τους Πολλούς στο Ένα –στον Κοινωνικό Εαυτό–, βρίσκει τις κρυφές εξηγήσεις που έψαχνε, με μια ενδιαφέρουσα διεργασία όπου το παρελθόν συνειδητοποιεί το παρόν, και, σαν υπεύθυνος πολίτης του κόσμου που είναι, βγάζει αυτή τη γνώση και τη μοιράζεται αντίδωρο από μέσα του. Ξέρει την Τέχνη της Γραφής και τα σωστά ελληνικά (= στη νοητική τους αξία), ώστε να δώσει παραστατικά αυτή τη βαθιά, ως τα θεμέλια της κάθε ανθρώπινης ύπαρξης, πορεία. Την αποτελούν μικρά και μεγάλα περιστατικά. Πολλά φάνηκαν ασήμαντα όταν συνέβησαν, όμως τώρα δείχνουν την πραγματική τους διάσταση, στερεωμένα και αποτυπωμένα στο πέρασμα του χρόνου. Στο σύνολό τους συνθέτουν ένα μωσαϊκό από βιώματα που αντιπροσωπεύουν: τον έρωτα στα πάθη και στη μεγαλοσύνη του∙ τη δύναμη κόντρα στην εξουσία της∙ τη δράση για το δικαίωμα της ελευθερίας της∙ εμπειρίες βγαλμένες τόσο από τη δημόσια, όσο και από την προσωπική του ζωή, με τις ελπίδες, τον πόνο και την ευφορία τους. Αφορούν αισθήματα και περιγραφές για συμπεριφορές και χαρακτήρες, συναντήσεις και αποχωρισμούς, αποδοχές και συγκρούσεις, δικαιωμένες και αδικαίωτες επιλογές σε αντίστοιχους αγώνες και αποφάσεις. Πολικό αστέρα, μη χαθεί στη νύχτα, ο Ανδρέας Αρνάκης έχει «το στοιχειωμένο σύνθημα απ’ το ’68», το οποίο το συνοδεύουν Πλειάδες, δεκάδες συμπληρωματικές στιγμές, άναρχες στη σημασία τους, όπως εμφανίζονται ανάκατα στη μνήμη – ένας θησαυρός που σε μεγάλο μέρος του είναι Οικείος σε μας, ώστε να πάρουμε το κλειδί και να διανύσουμε τη δική μας νύχτα, Πρωτότυπος, ώστε να προκαλέσει το ενδιαφέρον μας για να δεχθούμε ως το τέλος την πρόκληση της ανάγνωσης, Τραγικά Ειρωνικός – με τη θεατρική έννοια του όρου.
Παρόμοια γραφή, όπου η συγκίνηση της μνήμης πρέπει να συνδυαστεί και εκτιμηθεί για το πρακτικό της αποτέλεσμα, συχνά κινδυνεύει να πνιγεί στο πέλαγος και τη σύγχυση που δημιουργεί μια τέτοια σχέση. Ιδιαίτερα όταν πρόκειται, όπως συμβαίνει στην περίπτωσή μας, για ποιήματα. Επειδή πολύ εύκολα το ποίημα στην απόδοση παρόμοιας έμπνευσης μπορεί να μετατραπεί σε πεζολογία, κούφια φιλολογία, παγωμένη γνώση. Ευτυχώς εδώ η συνάντηση μνήμης-λογικής εκφράζεται ποιητικά. Δεν υπήρχε σωστότερος τρόπος για τον δημιουργό της να το κάνει, σε πείσμα μιας εποχής όπου συνειδητά οι διαχειριστές της προσπαθούν να σκοτώσουν ό,τι «ζωντανό» τη συντηρεί. Η Ποίηση είναι η μόνη τέχνη που μπορεί από το συγκεκριμένο να σε περάσει στο αφηρημένο, από την εικόνα στον στοχασμό, από τη λογική στο παράλογο, να πλατύνει τον νου με την αίσθηση∙ επίσης, με τον ρυθμό, την αλληγορία, τον συμβολισμό, την πρωτότυπη έκφραση, είναι σε θέση να συν-κινήσει τη μαγική δύναμη κάθε ψυχής να μεταβάλλει το ξένο σε δικό μας.
Το σημαντικό κέρδος μας από τη Μεταλλαγή της Σιωπής σε ποίηση είναι πως οι στιγμές της αντιστοιχούν σε μια πραγματική και όχι πλασματική εσωτερική κατάσταση. Είναι ποιήματα:
απλά: αποκαλύπτοντας το νόημά τους,
διαφανή: εγείροντας ανάλογο αίσθημα –ή ρίγος, κατά τον Αναγνωστάκη– και
χρήσιμα: γιατί έχουν να πουν. Μας επιβάλλουν να συνομιλήσουμε μαζί τους για ό,τι έχει απομείνει δικό μας σε μια κουρσάρικη εποχή έτοιμη να το λεηλατήσει, για το πώς μπορούμε να καθορίσουμε, εξηγήσουμε, διακρίνουμε τη θέση και τη στάση μας στη ζωή.
Προτερήματά της συλλογής επίσης είναι ότι: Πρώτον, ο δημιουργός τους έχει εντοπίσει και απαντήσει τις αυταπάτες του – και γι’ αυτό παραδίνει μια ζεστή ποίηση, που πάλλεται αληθινά. Δεύτερον, ασχολείται με τη δημοσιογραφία, συνεπώς γνωρίζει πώς να βλέπει από απόσταση χωρίς να χάνει το θέμα του, μπορεί να εντοπίζει το ουσιώδες και να το κάνει ελκυστικό, έχει την ικανότητα να μετουσιώσει το παλιό σε καινούριο. Τρίτον, δεν είναι τυχαίος, δηλαδή δεν έρχεται συμπτωματικά από ασαφή μονοπάτια με αόριστα ιδεολογήματα, αλλά έχει θυσιαστεί για όσα ονειρεύτηκε, σπαράζει με τη ρήξη πραγματικού και ιδεατού και η δημιουργικότητά του πηγάζει από το μεδούλι των χρόνων και των χώρων που διάνυσε.
Είναι δημοσιογράφος γεννημένος στη Θεσσαλονίκη όπου έζησε την Κατοχή, την πείνα, τον Εμφύλιο, τελείωσε τις εγκύκλιες σπουδές του κι έφυγε για τη Γερμανία, για να σπουδάσει Πολιτική Οικονομία στο Πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης, δουλεύοντας στα γιαπιά, σε ορυχεία και χυτήρια και τις νύχτες στα συνεργεία καθαρισμού στην OPEL. Αγωνίστηκε ενεργά ενάντια στη δικτατορία του 1967, καταδικάστηκε, του αφαιρέθηκε η ιθαγένεια, ενώ η πασίγνωστη δίγλωσση ραδιοφωνική εκπομπή του «Ραντεβού στη Γερμανία», με εκατομμύρια ακροατές, έπαιξε βασικό ρόλο στην ενδυνάμωση του δημοκρατικού και αντιστασιακού φρονήματος εναντίον της Χούντας. Στη Μεταπολίτευση ήρθε στην Ελλάδα, εργάστηκε για λίγο στην τότε ΕΡΤ, είχε «περγαμηνές για ευκαιρία», αλλά συγκρούστηκε γρήγορα με το κατεστημένο και επέστρεψε στη Γερμανία, όπου εξέδιδε το περιοδικό Γράμμα.
Επομένως ξέρει τις πρακτικές του συστήματος, που κλέβει τον ήλιο από τις μέρες. Πολικό αστέρα, μη χαθεί στη νύχτα, ο Ανδρέας Αρνάκης έχει «το στοιχειωμένο σύνθημα απ’ το ’68», το οποίο το συνοδεύουν Πλειάδες, δεκάδες συμπληρωματικές στιγμές, άναρχες στη σημασία τους, όπως εμφανίζονται ανάκατα στη μνήμη – ένας θησαυρός που σε μεγάλο μέρος του είναι Οικείος σε μας, ώστε να πάρουμε το κλειδί και να διανύσουμε τη δική μας νύχτα, Πρωτότυπος, ώστε να προκαλέσει το ενδιαφέρον μας για να δεχθούμε ως το τέλος την πρόκληση της ανάγνωσης, Τραγικά Ειρωνικός – με τη θεατρική έννοια του όρου.
Αφορά ένα βύθισμα στον εαυτό που δεν έχει όριο, με τη ζωή του ζωή μας. Ηχεί με τη σιωπή του ένα πολύμορφο και ετερόκλητο υλικό: ήρωες – ξεχασμένα αγάλματα, ριπές στους άδειους δρόμους της Θεσσαλονίκης, κουλουρτζήδες, ψαράδες, παγωτατζήδες, ταβερνόβιοι, τρίκυκλα, παρακμιακές εφημερίδες οι οποίες «καλλιεργούν μαύρα μαργαριτάρια σ’ αυτό τον άτυπο τόπο», κουβέντες με τον Άλεκ: «δεν πρέπει και δεν ωφελεί να γκρεμιστεί η Ακρόπολη», φίλοι, συναγωνιστές, σύντροφοι, έρωτες πολλών εθνοτήτων, χαφιέδες σταθερής κοπής και υπηκοότητας, η ΕΡΤ «Συν-παραγωγή, Πλην-παραγωγή, ίσον μηδέν», ψευδαισθήσεις με σάρκα και μορφή φτιάχνοντας τα «δικά του παραμύθια», μυθοβίωτοι, επαίτες χρόνου, διαπιστώσεις για «κάρβουνο σκέψη» που «συμπληρώνει τη θέα του απογεύματος», κάγκελα που μεγαλώνουν στον τοίχο μαζί με τα δένδρα, απόμαχοι της Διεθνούς Ταξιαρχίας που οξυγονούνται με τη μουσική της διεθνούς στην κοσμική ταβέρνα. Ηχούμε ακόμα κι εμείς που «πάνω στο γλέντι και στη καλή χαρά χάσαμε και την Ποίηση».
Τα έξι ζωγραφικά έργα της Βαρβάρας Αρνάκη ακολουθούν τη συνολική κίνηση των θεμάτων της συλλογής με αρμονία. Συμπληρώνουν την αίσθηση των ποιημάτων, εμπλουτίζοντας την εικονοποιία του βιβλίου, σαν επιβεβαίωση του αποφθέγματος (του Σιμωνίδη του Κείου) ότι η ζωγραφική είναι ποίηση που σωπαίνει και η ποίηση ζωγραφική που μιλάει.
Μεταλλαγές της σιωπής
Ανδρέας Αρνάκης
University Studio Press
198 σελ.
ISBN 978-960-12-2300-1
Τιμή: €13,00
