Η ψυχή στα ομηρικά έπη μοιάζει με χλωμή σκιά, δεν έχει βάρος. Στο πρόσφατο βιβλίο της Αθηνάς Παπαδάκη με τίτλο Σκιά ψυχής (εκδ. Καστανιώτη, 2023) προβάλλεται ακριβώς η προσωρινότητα της ύπαρξης, η οποία κινείται στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου. Τα έργα των ανθρώπων διακόπτονται βίαια από μια ανώτερη δύναμη (αντίθετη με την καβαφική «Διακοπή»: «Το έργον των θεών διακόπτομεν εμείς, τα βιαστικά κι άπειρα όντα της στιγμής»). Ποια δύναμη είναι ανώτερη από τον χρόνο; Η επέμβαση του χρόνου στα έργα των ανθρώπων αποτελεί βασικό λογοτεχνικό θέμα. Το υποκείμενο τονίζει ότι η νέμεσις «όπως ο χρόνος/ επεμβαίνει» (σ. 20) και αναφέρει την τιμωρητική ή ανταποδοτική του δύναμη. Ο «ορατός και αόρατος» χρόνος απασχολεί την ποιήτρια στο προηγούμενο βιβλίο της (Σήμερον, εκδ. Κουκκίδα, 2021) καθώς και σε ολόκληρο το ποιητικό της έργο (1974 κ.ε.). Η γενιά του ’70, στην οποία η ίδια εντάσσεται, θεωρεί το θέμα κρίσιμο – ακόμα κι αν αναπτύσσεται στο παρασκήνιο του ποιήματος.

Ημέρες «ανάλγητες/ ανεμπόδιστες/ ασεβείς/ απαρηγόρητες» συνιστούν το ανθρώπινο πεπρωμένο. Όλα συμβαίνουν «σαν χθες» (σ. 27). Πρόκειται για τον ζόφο των καιρών και τη σκοτεινή πλευρά της χρονικότητας. Ο κόσμος ωστόσο διανθίζεται από δείγματα ομορφιάς: δέντρα, φυτά, παγόνια. Η Παπαδάκη αποδίδει αντιθετικά την ομορφιά του κόσμου σε σχέση με την προσωρινή ανθρώπινη παρουσία. Μόνο ο Ποιητής/Προφήτης μπορεί να επέμβει στις αντιξοότητες του χρόνου. Η δύναμή του οφείλεται στις λέξεις, οι οποίες όμως είναι κι αυτές «ρανίδες», ελάχιστες σταγόνες μπροστά στον ωκεανό του Λόγου. (Ο κατακερματισμός αντιστοιχεί στην περιπέτεια της ύπαρξης.) Οι λέξεις αποκτούν μεγάλη βαρύτητα στην παρούσα συλλογή, καθώς είναι καίριες και έχουν την ποιότητα μουσικών φθόγγων. Χρησιμοποιείται η επιτελεστική τους δύναμη: με τη βοήθεια της μεταφοράς ο Προφήτης σβήνει «την πανσέληνο/ της νέας χρονιάς» (σ. 7). Απαραίτητη ωστόσο είναι η «Εχεμύθεια» (σ. 23) καθώς υπάρχει ένα κρυφό νόημα, το οποίο αποτελεί κοινό μυστικό ανάμεσα στον ποιητή και τον αναγνώστη.

Οι εικόνες αναπτύσσονται σε πολλά επίπεδα. Είναι κυρίως οπτικές και βασίζονται στο «φως της αυγής» αλλά και «το όραμα/ τυφλό εκ γενετής» (σ. 8, 9). Η μεταφορά μεταμορφώνει τα σπαθιά σε «αρχαίας γενιάς δέντρα» (σ. 10). Η ικανότητα της ποιήτριας να χειρίζεται τις μεταφορές/μεταμορφώσεις δημιουργεί μια πολλαπλή πραγματικότητα, η οποία θυμίζει «τα παγόνια/ όταν ανοίγουν την ουρά/ βεντάλιας όνειρα» (σ. 10) και εμπλουτίζουν τον κόσμο με χρώματα. Ο συμφυρμός έλλογου-άλογου στοιχείου, ήλιου-έρωτα, τέχνης-χειροτεχνίας, χώρου-χρόνου αποτελεί το υπόβαθρο του ποιήματος. Όλα τα δημιουργήματα είναι επινοήσεις «κατ’ εικόνα» και «καθ’ ομοίωσιν» του ανθρώπου. Το ανθρώπινο έργο παραμένει ένα «Ατελές χρονικό», που καταρρέει «στο χείλος του γκρεμού» και «στα χαμηλά της Ιστορίας» (σ. 12), αλλά αποτελεί τη βέβαιη απόδειξη της παρουσίας του. Το παραθαλάσσιο κάστρο γκρεμίζεται σιωπηλά μπροστά στην «ελκόμενη φύτρα των ανθρώπων» (σ. 12). Η εικόνα του ανακαλεί έναν σύγχρονο πύργο της Βαβέλ, δείγμα της σύγχυσης γλωσσών ή της ασυνεννοησίας. Παραπληρωματικά λειτουργούν και οι ακουστικές εικόνες, με απώτατο όριο τη σιγή («ακούω τ’ ανήκουστα», σ. 34).

Η Παπαδάκη αποδίδει αντιθετικά την ομορφιά του κόσμου σε σχέση με την προσωρινή ανθρώπινη παρουσία.

Στη συλλογή επικρατεί η ποιητική της συμπάθειας προς όλα τα όντα. Στο πλαίσιο αυτό τα θέματα είναι αποκαλυπτικά: λιμός/άρτος, νιφάδα/θερμότητα, θωπεία/άλγος. Κυριαρχεί ο πανθεϊσμός και η αναζήτηση της πρώτης αρχής στη μεταφυσική της διάσταση («το ήθος του νερού», σ. 36). Το νερό σε όλες του τις μορφές (πηγάδι, ποτάμι, θάλασσα) διαθέτει ιαματικές ιδιότητες. Το υποκείμενο ωστόσο «αποδέχεται μόνο/ την καταματωμένη/ ουτοπία» (σ. 8), μια πραγματικότητα που υπερβαίνει τις γήινες συντεταγμένες και αποκαθιστά το χαμένο όραμα του κόσμου. Την πραγματικότητα αποδίδουν ποιήματα όπως το «Χωρίς πρόσχημα», το οποίο αναιρεί μία-μία τις κατακτήσεις (το όραμα, το αδάμαστο, τον θησαυρό). Τη χαμένη ενότητα ωστόσο θα αποκαταστήσει ο λόγος ως ενσυναίσθηση και η αποκάλυψη της χαμένης ουσίας των λέξεων. Την ποιήτρια –όπως τονίστηκε σε δοκίμιο σχετικό με τη συλλογή Στη Βασιλίδα του Εξώστη (εκδ. Καστανιώτη, 1998)– «απασχολεί η αγωνία της έκφρασης του άρρητου (“το τίποτα το παν κάνω ν’ αρθρώσω”), καθώς και η παρουσία κάθε μικρής και ταπεινής ύπαρξης (“ο θώρακας της γης είναι ο σπόρος”). Η αγωνία της ύπαρξης μεταμορφώνει την ποίηση σε προσευχή ή παράκληση και οδηγεί σε αναζήτηση στέρεων και δοκιμασμένων λεκτικών και νοητικών σχημάτων (“Με παλαιότερη ψυχή”)[1]». Κατά τα άλλα, η σύγχρονη εποχή οδηγεί προς τον κατακερματισμό.

Αποδημούν οι πράξεις
Ταχύτερα από τα λόγια.
Λόγια.
(«Ατελές χρονικό», σ. 12)

Στη βάση της ποίησης βρίσκεται η «Εικόνα πανάρχαιη» (σ. 38), εκείνη της Κόρης που κατευθύνεται σε αέναη κίνηση προς τη θάλασσα. Κέντρο βάρους η στιγμή, το nunc stans, το «Έπος (που) γράφεται τώρα». Αυτή είναι η πραγματικότητα την οποία γνωρίζει ο άνθρωπος. Η στιγμή που ακινητεί μέσα στη ροή του χρόνου αποτελεί την πηγή έμπνευσης του έργου τέχνης. Στο σημείο αυτό εντοπίζεται το ζήτημα της «γυναικείας ποίησης», της διάκρισης της γυναικείας θεματικής[2]. Η Παπαδάκη εντοπίζει τους διακριτούς ρόλους των γυναικών και την ποιητική τους μετάπλαση. Οι ενέργειες είναι αποφασιστικές: η γυναίκα «πετάει» την προηγούμενη ζωή της με σκοπό «να γλιτώσει» και περιμένει «φόρεμα φροντίδας/ να ενδυθεί» («Διαδοχή», σ. 26). Η συμβολή της ποιήτριας έγκειται στην αναδιάρθρωση πεζών θεμάτων με το μέγιστο ποιητικό αποτέλεσμα (Αμνάδα των ατμών, εκδ. Καστανιώτη, 1983) και στην ανατροπή της καθιερωμένης οπτικής γωνίας με μια δέσμη λογοτεχνικών δυνατοτήτων που αφορούν στη γυναίκα/άνθρωπο. Πρόκειται για μια κορύφωση της μακράς παράδοσης που αρχίζει στον Μεσοπόλεμο (Μελισσάνθη, Ζωή Καρέλλη) και καταλήγει στις μεταπολεμικές γενιές ποιητριών. «Η γυναικεία μορφή πάντοτε δεσπόζει στην ποίηση της Αθηνάς Παπαδάκη ως άγρυπνη των ουρανών, δέσποινα ολικής οδύνης, τέως πλατυτέρα, μαγνητική κοιμωμένη» και αποτελεί το alter ego της ποιήτριας[3]. Το προσωπείο του ποιητή ωστόσο δεν δηλώνει, αλλά σημαίνει.

Στην πραγματικότητα, η ζωή αποτελεί διαδοχή ρόλων και εναλλαγή ανάμεσα στην ταυτότητα και την ετερότητα. Το ποιητικό υποκείμενο προσδιορίζεται ως «Εγώ και ο άλλος», καθώς ο άγνωστος είναι «αδιάβατος» και «αλλότριος» εξίσου με το α’ ενικό πρόσωπο. Το «γνώθι σαυτόν» δεν αποδεικνύεται τελικά ως η πιο ισχυρή εντολή. Παρεμβάλλεται ο άλλος εαυτός, ο σωσίας που ρωτά «την παντοδύναμη πλάτη/ πριν μπει στη σκιά της» (σ. 10). Ο διχασμός της ζωής απαλύνεται μόνο με τον θάνατο, την παύση όλων των αντιθέσεων. (Στο σημείο αυτό απηχείται η ποιητική του Σικελιανού. Υπόκειται το «απόλυτο μαύρο», η τελειότητα που θα αποκαταστήσει το «καθ’ ομοίωσιν».) Το χθόνιο στοιχείο μεταφέρει τη γνώση (από την εποχή του κήπου της Εδέμ) αλλά και τη μεταβολή, τον φορέα της αλλαγής (σ. 33). Παρεισφρέει ο παραμυθικός λόγος (σ. 37), στον οποίο σταθερά θητεύει ο ποιητής προκειμένου να αναπαραστήσει το προσωπικό του σύμπαν. Η ποίηση της Παπαδάκη εξελίσσεται σε ένα σκοτεινό παραμύθι, το οποίο απο-μυθοποιεί σταδιακά τον κόσμο για να αναδείξει την κρυφή πλευρά του.

Ο «Αλιέας ταξιδιών» γνωρίζει όλες τις τέχνες της επιβίωσης: «Θα πάει αλλού ως άλλος,/ απεσταλμένος της χαράς/ και των δεινών./ Ως επισκέπτης και αυτόχθονας./ Ξέρει να στήνει ξόβεργες/ ακόντια να πετά./ Κάτω απ’ τα μαύρα σύννεφα/ δένει θηλιά/ ν’ αρπάξει ευκαιρία/ θανάτου ή ζωής» (Προς άγνωστον, εκδ. Καστανιώτη, 2005).

Η Ιστορία ωστόσο επιστρατεύει τις δυνάμεις της. Κινείται ο άδηλος τροχός της τύχης δημιουργώντας ερείπια, α-πορία, θραύσματα ζωής, καθώς οδηγεί προς τον «αστερισμό της πείνας» (σ. 18). Παρατηρείται μια μετατόπιση από το Θαύμα ιδέσθαι (2012) προς μια θεματική, η οποία επιβάλλεται από τα πράγματα «χωρίς ακμή,/ χωρίς φθορά» (σ. 20). Αναπτύσσεται μια σκοτεινή σημαντική «Προς τοίχους», όπου «όλα έχουν χαθεί» (σ. 21). Το ποιητικό υποκείμενο προσπαθεί απεγνωσμένα να εντοπίσει τη θέση του στον καινούργιο, αναθεωρημένο παγκόσμιο χάρτη. Η μνήμη οδηγεί προς το παρελθόν «παιδούλα όπως παλιά» (σ. 22) και προς το ανεξάντλητο πηγάδι της ύπαρξης. Απαραίτητος είναι επομένως ο κρυπτικός λόγος που αναπαριστά το μήνυμα της Ιστορίας. Συμπυκνωμένα νοήματα, σύντομοι στίχοι καλούνται να μεταφέρουν μια αλήθεια αποκαλυπτική: η αρχή του σύμπαντος είναι η συμπάθεια, η ενότητα των αντιθέτων – και όχι η εχθρότητα και ο ανταγωνισμός («ου τοι συνέχθειν, αλλά συμφιλείν έφυν» σύμφωνα με την Αντιγόνη, δηλαδή γεννήθηκα για να αγαπώ και όχι να μισώ). Η γνώση απευθύνεται «Στους αγέννητους».

Ας βαφτιστούμε
γαληνεμένοι
στη συμφιλίωση,
ως το μέγιστο ένα.
(«Προς εαυτόν», σ. 30)

Η ποίηση της Παπαδάκη εξελίσσεται σε ένα σκοτεινό παραμύθι, το οποίο απο-μυθοποιεί σταδιακά τον κόσμο για να αναδείξει την κρυφή πλευρά του.

Σκοπός είναι η επιστροφή στην πρότερη αθωότητα, την «ακηλίδωτη ασπίδα» (σ. 8). Το όραμα αυτό κυριαρχεί στο έργο της Παπαδάκη μέχρι και το Θαύμα ιδέσθαι και στη συνέχεια δίνει τη θέση του σε μια εμπλουτισμένη με σκοτεινές πινελιές εκδοχή της πραγματικότητας. Η αγωνιστική διάθεση του υποκειμένου υπερασπίζεται «με λόγχη ιερή […] Όλα όσα έχουν χαθεί» (σ. 13). Στο μεταξύ «οι ανοχύρωτοι άνθρωποι» υπόκεινται στη βαρύτατη ποινή «το μυστικό της θυσίας/ ν’ αποκαλύψουν» (σ. 16). Ο χρόνος αραδιάζει τα σημάδια του γραμμένα «Προς τοίχους» σε ένα παλίμψηστο που περιλαμβάνει «τόσα νοήματα στους αιώνες» (σ. 21). Ο χρόνος δεν δείχνει υποχρεωτικά συμπάθεια, αλλά καταγράφει τα ίχνη της ανθρώπινης περιπέτειας. Η γη άλλωστε «γυρίζει περίλαμπρη και βουβή/ στην αφθονία της μοναξιάς της» και αμέτοχη στο ανθρώπινο δράμα. Το υποκείμενο κληροδοτεί στους απογόνους κάτι πιο πολύτιμο από τη βεβαιότητα – «μία μία τις απορίες» (σ. 24). Υπάρχει άλλωστε ο αμέτοχος παρατηρητής, το σύμπαν το οποίο εισχωρεί παντού «συχνά με αδιάκριτη ματιά» (σ. 32). Η αλλαγή αποτελεί τη μόνη βεβαιότητα της ζωής. Πρόκειται για κοινωνική και οντολογική θεματολογία (από το οπισθόφυλλο του βιβλίου). Ο οντολογικός σχολιασμός «ξεπερνά την κλασική μέθοδο της εξομολόγησης κι οδηγεί σε βιώματα οριακά»[4].

Ο προσωπικός χρόνος των πρώτων συλλογών της ποιήτριας στο παρόν βιβλίο εξελίσσεται σε συλλογικό χρόνο, οι ευρύτερες συνθέσεις σε ολιγόστιχα ποιήματα. (Το έργο της άλλωστε είναι πολύτροπο.) Επικρατεί ο ρυθμός που αντιστοιχεί στη μυστική κίνηση του κόσμου. Η κίνηση αυτή εξασφαλίζεται από την προσέγγιση των όντων και την ενσωμάτωσή τους σε ενιαίο σύνολο. Ό,τι δεν ενσωματώνεται, εκπίπτει. Ο κύκλος της ύπαρξης περιλαμβάνει τα μικρά και ταπεινά, αλλά και τα σπουδαία και σημαντικά όντα. Η συμπόρευση των αντιθέτων οδηγεί στο μέγιστο μάθημα: η ψυχή μετέχει στο φως και η σκιά της στο σκοτάδι. Η Σκιά ψυχής ισορροπεί στη ζυγαριά του χρόνου.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Στυλιανή Παντελιά, «Το μαγικό καλειδοσκόπιο της ποίησης», περ. Ποίηση, τχ. 13, Άνοιξη-Καλοκαίρι 1999, σ. 271. Γενιά του ’70. Εισαγωγή: Αλέξης Ζήρας – Επιμέλεια: Δημήτρης Αλεξίου, Εκδόσεις ’Ομβρος, Αθήνα 2001, σ. 322-323
[2] Υπάρχει, λοιπόν, γυναικεία ποίηση; Α. Φραντζή – Κ. Αγγελάκη-Ρουκ – Ρ. Γαλανάκη – Α. Παπαδάκη – Π. Παμπούδη, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Ιδρυτής: Σχολή Μωραΐτη, 1990
[3] Όπ. παρ., σημ. 1
[4] Κ. Τσιρόπουλος, «Κριτική για τον Αρχάγγελο από μπετόν: 1974», περ. Ευθύνη, τχ. 37, Ιαν.1975=https://athinapapadaki.gr

Σκιά ψυχής
Αθηνά Παπαδάκη
Εκδόσεις Καστανιώτη
σ. 48
ISBN: 978-960-03-7140-6
Τιμή: 10,00€

Twitter