Λίλια Τσούβα: «Εγκέφαλος Ψάρι»

Η Λίλια Τσούβα, χάρη στο ταλέντο και στην ποιότητα που τη χαρακτηρίζει, επάξια συγκαταλέγεται στους συγγραφείς που κατάφεραν να ξεχωρίσουν από την πρώτη τους πεζογραφική εμφάνιση. Στην πρώτη συλλογή διηγημάτων της, με τον τίτλο Το τραγούδι των Ινουίτ (Εκδόσεις Βακχικόν, 2021), στα όρια μιας γραφής που θα μπορούσε να θεωρηθεί κλασική αλλά και εξαιρετικά μοντέρνα ως προς τη σύνθεση, τη δομή και το περιεχόμενο, η συγγραφέας επέλεξε το μέτρο και την ακρίβεια, στήνοντας τα σκηνικά της με τα πιο ετερόκλητα υλικά, χωρίς να παλινδρομεί και να βουλιάζει στο χάος τους· χάρισμα που φαίνεται να διακρίνει και την ανά χείρας πρώτη ποιητική της συλλογή, με τον τίτλο Εγκέφαλος Ψάρι (Εκδόσεις Βακχικόν, 2022).

Εύλογα κάποιος που παίρνει στα χέρια του το βιβλίο της θα αναρωτηθεί τι θα μπορούσε να σηματοδοτεί ένας τόσο παράδοξος τίτλος και αν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη σχέση και σύνδεση μεταξύ αυτών των δύο φαινομενικά παράταιρων σημαινόντων («εγκέφαλος», «ψάρι»). Ως γνωστόν, ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελεί το σπουδαιότερο τμήμα του κεντρικού νευρικού συστήματος, που κι αυτό με τη σειρά του είναι υπεύθυνο για τις αισθήσεις, την αντίληψη, τον έλεγχο και συντονισμό των μυϊκών κινήσεων, όπως και τις ανώτερες πνευματικές λειτουργίες. Ωστόσο, αυτό το τόσο πολύπλοκο και σημαντικό για την ύπαρξή μας όργανο κατά 73% αποτελείται από νερό, και μια αφυδάτωση της τάξης μόλις του 2% μπορεί να επηρεάσει σοβαρά τις ικανότητές του. Με άλλα λόγια, ενώ όσα μας χαρακτηρίζουν (ερεθίσματα, κινήσεις, αντίληψη, συντονισμός) εξαρτώνται, απορρέουν και καταλήγουν σ’ αυτόν, την ίδια στιγμή και αυτός (ο εγκέφαλος) εξαρτάται απόλυτα από το νερό. Αλλά και τα ψάρια εξαρτώνται απόλυτα από το νερό, σ’ αυτό ζουν και αναπτύσσονται.

Τα ψάρια, οι περισσότεροι τα γνωρίζουμε και τα έχουμε πλειστάκις γευθεί, υπάρχουν όμως και κάποιες άλλες, λιγότερο ρεαλιστικές και απτές εμπειρίες στις οποίες μας παραπέμπουν. Για παράδειγμα, στον ονειροκρίτη τα ψάρια μπορεί να υποδηλώνουν ταξίδια, επιτυχία και εύνοια, ιδίως αν τα ονειρευτούμε να κολυμπούν στη θάλασσα· αν όμως πρόκειται για νεκρά ψάρια, τότε σημαίνουν λαχτάρα και στενοχώρια, νέα πένθιμα και δυσάρεστα. Στην ποίηση, τόσο στην ξένη όσο και στην ελληνική, με αφορμή αυτές τις ευφάνταστες όσο και αντιθετικές ερμηνείες, έχουν δημιουργηθεί εξαιρετικές αλληγορίες:

«Ψαρεύοντας έρχεται η θάλασσα/ κι είναι στη μυρωδιά της μέσα που το ψάρι αστράφτει/ μάταια μην ψάχνεις» γράφει ο Οδ. Ελύτης στη Μαρία Νεφέλη ─

«Τη νύχτα μεταμορφώνομαι σε ψάρι,/ αμφίβιο που ξαφνικά/ γίνεται πλούσιο κι ελεύθερο γιατί δεν έχει τίποτα./ Άδειος; Ναι,/ άδειος σαν το μέγα διάστημα,/ μέσα στη νύχτα κολυμπώ,/ κι από τη μήτρα σου πιο σκοτεινή,/ σαν κοσμοπολίτης», γράφει ο Τσεν Λι, στο ποίημα «Νυχτερινό Ψάρι» ─

«Εδώ, καλέ μου, σ’ αυτό το τέλμα, γεμάτο νούφαρα και ψόφια ψάρια, έλα, καλέ μου, να σε φιλήσω· έλα να γείρης το κεφαλάκι, να σε σκοτώσω», γράφει ο Ηλίας Λάγιος στο ποίημά του «Τα κακά σημάδια», από τη συλλογή Τα κατά Αλέξιον και Μαρίαν ─

«Κάτοικος της αβύσσου/ Ποίημα με βράγχια/ Ψαράκι στου ψαριού το στόμα/ Του πιο μεγάλου/ Του θεόρατου», γράφει η Παυλίνα Παμπούδη στο ποίημά της «Το ψάρι ποίημα» ─

«Στιλπνή είμαι, ασημένια,/ ψάρι είμαι, ξεγλιστρώ./ Χάνομαι, χύνομαι,/ ρέω, διαφεύγω», γράφει η Χλόη Κουτσουμπέλη στο ποίημά της «Γυναίκα-Ψάρι», από τη συλλογή της Η Λίμνη, ο Κήπος και η Απώλεια, και μερικά χρόνια αργότερα θα επανέλθει μέσ’ από τους στίχους: «Υπάρχουν άντρες κρύα ψάρια/ Τα μάτια τους χάντρες στο κενό/ μετά τον έρωτα αποσύρονται/ σε μουχλιασμένα όστρακα/ κοιμούνται// […] Οι άνδρες που αγαπώ είμαι Εγώ/ Κροκόδειλοι με κατασπαράζουν κάθε νύχτα/ Καμία σχέση με τα ψαράκια του γλυκού» (Κρύα Ψάρια, Στον αρχαίο κόσμο νυχτώνει πια νωρίς).[1]

Με την εικόνα ενός ψαριού-εγκέφαλου και ταυτόχρονα μέσα στο πλαίσιο ενός αμφίσημου και πολύτροπου κόσμου (θαλάσσιου, γήινου και επουράνιου) κινείται και ολόκληρη η ποιητική συλλογή της Τσούβα Εγκέφαλος Ψάρι. Σ’ αυτή την κοσμογονική Ποιητική, έρχεται να προσθέσει το δικό της ευδιάκριτο ίχνος, με υπερρεαλιστικές εικόνες και παράδοξους συνδυασμούς λέξεων· λέξεις και φράσεις που δρουν καταλυτικά αντικατοπτρίζοντας όνειρα και βιώματα κατά το πλείστον φανταστικά και έξω από το στενό πλαίσιο της καθημερινότητάς μας.

Μέσ’ από το υδάτινο κουκούλι των στίχων της ποιήτριας προβάλλουν μορφές αρχετυπικές και αντίρροπες.

«Λεπτό το νήμα/ της ζωής κόβεται αργά/ με μισοφέγγαρα ψαλίδια,/ έντομα αφήνουν/ στίγματα μαύρα στο γυαλί, οι μέρες/ σπασμένες κιθάρας χορδές./ Αντικατοπτρισμοί ξεθωριασμένων μαργαριταριών,/ μόνιμη η βροχή για τα όνειρα ψάρια». («Στον Καθρέφτη», ΙΙΙ, Εγκέφαλος Ψάρι, σελ. 20)

Είναι η στιγμή που το τραύμα, η αίσθηση της απώλειας και η επίγευση του θανάτου σπρώχνουν τον άνθρωπο στη φυγή και την απόδραση. Η συγγραφέας και κριτικός Χαρά Νικολακοπούλου, αναφερόμενη στην ποίηση της Τσούβα, επικεντρώνεται σ’ αυτό ακριβώς το αίσθημα του προσωπικού τραύματος και της απώλειας, χαρακτηρίζοντας τη συλλογή «μονοθεματική»· χαρακτηρισμός που πιθανόν να ξενίζει, αν λάβουμε υπόψη μας τον επιμέρους θεματικό πλουραλισμό που αναδεικνύουν οι στίχοι της Τσούβα, επί της ουσίας όμως (χαρακτηρισμός) διορατικός, αφού επισημαίνει την αφετηρία και εμμένει σ’ αυτό που αποτελεί το κουκούτσι τους, όχι όμως και την κατάληξή τους.

Στην ποίηση της Τσούβα η θάλασσα είναι πηγή και μήτρα κάθε έμβιου πλάσματος, είναι όμως και χρόνος που ρέει από την παλίρροια στην άμπωτη και πάλι στην παλίρροια και τη δημιουργία, αφήνοντας πίσω του θρυμματισμένα όστρακα και λέπια νεκρών ψαριών, υπολείμματα μιας ζωής που κάποτε υπήρξε θεαματική και ποικίλη. Μέσ’ από το υδάτινο κουκούλι των στίχων της ποιήτριας προβάλλουν μορφές αρχετυπικές και αντίρροπες, όπως ο Αδάμ, ο Οδυσσέας, η Ελένη, η Πηνελόπη, ο Κάδμος, ο Πενθέας, η Αγαύη, η Κίρκη, ο Πάτροκλος και ο Αινείας, αλλά και μια Αλίκη, μια Μιχαέλα, μια Φλοράνς, μια Σου, μια Άννα, ακόμη και πρόσωπα ιστορικά, όπως η Ινφάντα Μαργαρίτα Τερέζα, που έσβησε μιαν άνοιξη του 1673 στα 21 της χρόνια, έπειτα από τέσσερις γέννες και δύο αποβολές· ηρωίδα που το άδοξο τέλος της, με έναν τρόπο, θυμίζει τη Μάικο, την ηρωίδα στο πρώτο διήγημα της Τσούβα, στο Τραγούδι των Ινουίτ.

«Ο πιο σκληρός νόστος είναι ο νόστος του εαυτού», γράφει η Μαργαρίτα Παπαγεωργίου στη συλλογή ποιημάτων της Φιλιά στο κενό (Μελάνι, 2020) και σε αγαπητική, διακειμενική συνομιλία, η Τσούβα αποφαίνεται: «Γι’ αυτό ίσως μεγαλώνουμε,/ καθώς η πατρίδα ολοένα/ απομακρύνεται» («Ο νόστος του (ε)αυτού», σελ. 65). Σε ό,τι αφορά δε την ίδια την ποίηση, σε πρόσφατη συνέντευξή της (bookpress, 19-10-22), η Τσούβα δηλώνει: «[Η ποίηση], σε όποιον καταφεύγει στην παρηγορία της, δίνει την ευκαιρία αναδημιουργίας του κόσμου, μιας ιδεατής του πρόσληψης, αλλά και μιας αποκλίνουσας ως προς τη μορφή έκφρασης. Γι’ αυτό και είναι πράξη ηδονική, ανακαλυπτική, λυτρωτική, καθαρτική». Και πράγματι. Το ίδιο το έργο της και στίχοι όπως αυτοί που ακολουθούν, σφραγίζοντας την ποιητική της συλλογή από την αρχή μέχρι το τέλος της, την επιβεβαιώνουν:

«Μην τρυπώνεις απ’ το παράθυρο/ φεγγάρι./ Δεν μ’ αφήνει να κοιμηθώ/ το λαμπερό σου πρόσωπο». («Φεγγάρι», σελ. 32)

«[…] Μη φοβάστε, είπε η Αλίκη στον βυθό/ κι άνοιξε τη μαύρη γι’ αντιπερισπασμό ομπρέλα./ Τίποτα δεν πρόκειται ν' αλλάξει./ […] η κυδωνόπαστα θα ’ναι και πάλι νόστιμη./ Ζευγάρια θα φιλιούνται παθιασμένα στα στενά./ Στη Νέα Υόρκη θα βρέχει ποιήματα». («Ο βράχος», σελ. 37)

«Ο κύριος Γουλφ/ είναι ταραγμένος./ Το αυγό που έχει για κεφάλι/ ποθεί να εκραγεί. […] Εδώ και αιώνες/ έχει απομακρυνθεί/ από το δάσος που γεννήθηκε./ Και τελευταία, αυγά/ ανατινάζονται συνέχεια/ στα κτίρια χλωμά». («Ο Κύριος Γουλφ», σελ. 45)

«Γάλα τα παιδιά ζητούν/ βόμβες ολόγυρα σφυρίζουν/ σκοτάδι στον πλανήτη επικρατεί/ πίνουν χημικά τα παιδιά/ στο δείπνο τους αέρια πολέμου/ σε λάκκους παίζουν με ουράνιο/ […] ο Γαλιλαίος την πυρά του επιμένει να δει,/ ενώ αναζητά ακόμη/ την εξίσωση αγάπης/ ο Αϊνστάιν». («Μεσάνυχτα», σελ. 59)

«Ο άνθρωπος με το ψηλό καπέλο/ χάνει το δρόμο διαρκώς./ Σκιές των δέντρων τον μπερδεύουν./ Βαδίζει αιώνες./ Τα παπούτσια του έχουν φθαρεί./ Ποιος άραγε σβήνει/ τους πυρσούς/ που το μονοπάτι/ στο λυκόφως φωτίζουν;/ Πόσα τσιγάρα πρέπει ακόμη να ανάψει/ η καύτρα τους να/ σπινθηρίσει την ανατολή;» («Η μελαγχολία του τσιγάρου», σελ. 61)

li tsouva23 ΣΗΜΕΙΩΣΗ
[1] Βλ. και το σχετικό δοκίμιο της Κωστούλας Μάκη: «Περιπλανήσεις ψαριών στην ελληνική ποίηση: Ταυτότητες, σχέσεις, συμβάντα (4/5)», περ. Πλανόδιον.