Λιάνα Σακελλίου: «Sequentiae»
Sequentiae είναι ο τίτλος του βιβλίου της Λιάνας Σακελλίου και θέμα του η εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, έργο του 16ου αιώνα. Είναι ζωγραφισμένη σε πανί. Σήμερα βρίσκεται στην Παναγία των Ψαριανών της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Σύρα και στο κάτω μέρος φέρει υπογραφή ΔΟΜΗΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΣ Ο ΔΕΙΞΑΣ.
Σύμφωνα με την παράδοση, η Παναγία, αφού κοιμήθηκε, μεταφέρθηκε στους ουρανούς επί πτερύγων ανέμων. Κατά τον Θεοτοκόπουλο, η ψυχή της μεταφέρθηκε στα χέρια του ίδιου του γιου της, του Ιησού. Πρόκειται για ένα πρώιμο έργο του Θεοτοκόπουλου. Ο Χριστός έχει γύρει πάνω από το σώμα της Παρθένου και κρατάει την ψυχή της σαν φασκιωμένο μωρό στο χέρι. Οι μαθητές στέκονται δεξιά και αριστερά κι άλλοι έρχονται ακόμα από ψηλά, μέσα σε σύννεφα. Η Παναγία στο πάνω μέρος του πίνακα κάθεται εν πλήρει δόξη. Πρόκειται για μία σπάνια εκδοχή της Κοιμήσεως.
Η υπογραφή όμως αποτελεί ένα «άπαξ» ανάμεσα στους Κρήτες ζωγράφους και φανερώνει τη λογιοσύνη του νεαρού ζωγράφου. Την ξαναβρίσκουμε άλλη μία φορά μόνο στην Ισπανία. Το ρήμα «δείκνυμι», με την έννοια του «φανερώνω», «δημιουργώ», απαντά στον Λουκιανό και τον Στράβωνα. Λουκιανός βρέθηκε στη βιβλιοθήκη του Θεοτοκόπουλου, πράγμα που δείχνει ότι «ο Δομήνικος είχε την τάση, αλλά και την ικανότητα, να ξεχωρίζει από τους άλλους τεχνίτες» (Μανόλης Χατζηδάκης, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Κρης, Κείμενα 1940-1994, Μ.Ι.Ε.Τ. 1995, σ. 155).
Και περνάμε στο βιβλίο. Ο Θεοτοκόπουλος ξεκίνησε από την Κρήτη το 1567, πήγε στη Βενετία και κατέληξε στην Ισπανία. Το Τολέδο είχε την τιμή να τον πολιτογραφήσει ζωγράφο του, να του δώσει τόπο να σταθεί και να αναποδογυρίσει τη γη και τον κόσμο της ζωγραφικής. Η Σακελλίου, σαν τους παλιούς χρονογράφους, καταγράφει τα γεγονότα, διασώζει την ιστορική μνήμη αλλά με ψυχή και συναίσθημα, ακρίβεια και πάθος. Στήνει το πλαίσιο υποβλητικά, φροντίζει τον φωτισμό, την ευωδία ιστορίας και καλλιτεχνίας, μπογιές και χρώματα, παλέτα και πινέλα.
Είναι ο λόγος της Σακελλίου ο οποίος, παραμερίζοντας τα καλλιτεχνικά εφέ, μόδες και τεχνολογίες, παίρνει τον τρόπο της παλιάς αφήγησης, εκείνης που ήταν με μύθο και αλήθεια ζυμωμένη, εκείνης που είχε ψυχή πέρα από τέχνη.
Θέμα του Θεοτοκόπουλου η Κοίμηση. Θέμα του βιβλίου το ταξίδι της Κοίμησης, όπως τη ζωγράφισε ο Δείξας. Οι Sequentiae ή συνέχειες ή ακολουθίες, βήματα-ζάλα, τόποι, στάσεις, στάσιμα, μέρη, είναι πέντε και έχουν λατινική αρίθμηση. Κάθε μέρος με ξεχωριστή, δική του μορφή, δικό του γεωμετρικό σχήμα, εναλλασσόμενη συμμετρική ασυμμετρία, αύξουσα κλίμακα και φθίνουσα. Χρονολογίες: 1566 (δημιουργία), 1824 (φωτιά στα Ψαρά), 1983 (Ο Μαστορόπουλος αποκαλύπτει το όνομα), 2017 (η αφήγηση του Παπα-Κώστα), 2014 (ταξίδι στο Τολέδο για την επέτειο θανάτου του Δείξαντος).
Το πρώτο μέρος, Ι, 30 στροφές. Μότο η προφητεία του Συμεών, την ημέρα της Υπαπαντής: και σου δε αυτής την ψυχήν διελεύσεται ρομφαία. Οκτώβριος 1566. Ο ευαγγελικός λόγος, σε ποιητική μετάφραση του Άγγελου Σικελιανού: Κι εσέ, Μαρία, μες στην καρδιά ρομφαία θα σε διαβεί.
Το θέμα, χωρίς να απομακρύνεται από το μυστικό περιβάλλον του, προσγειώνεται ή μάλλον απογειώνεται με ένα αεροπλάνο από το παλαιό Χασάνι, αλλιώς, Αεροδρόμιο Ελληνικού τότε (2014), για την Ισπανία και για τον εορτασμό «400 χρόνια από την αποδημία του Δείξαντος».
Στη χειραποσκευή μέσα η εικόνα πάλλεται…
Παρά την εκκοσμίκευσή του, το θέμα δεν χάνει την ιερότητά του. Είναι ο λόγος της Σακελλίου ο οποίος, παραμερίζοντας τα καλλιτεχνικά εφέ, μόδες και τεχνολογίες, παίρνει τον τρόπο της παλιάς αφήγησης, εκείνης που ήταν με μύθο και αλήθεια ζυμωμένη, εκείνης που είχε ψυχή πέρα από τέχνη. Η ίδια σαν να μπήκε στο καλλιτεχνικό εργαστήρι του Θεοτοκόπουλου, σαν σε μοναστικό κελί και εκκλησία μάς δείχνει τον «Δείξαντα» στον τόπο όπου υλοποιούνται εικαστικά τα θαύματα. Η Παναγία, ο Χριστός, οι Άγγελοι, οι ιερείς, οι θνητοί, οι βασιλείς και οι σαλοί –όστις θέλει οπίσω μου ελθείν– αυτός είναι ο κόσμος του Γκρέκο. Σαν να μπαίνει στη σκέψη του, νιώθει την αγωνία του: πώς σκέφτεται να παρουσιάσει στον καμβά και στους αιώνες που θα ακολουθήσουν την Κοίμηση της Θεοτόκου. Πώς το χρώμα, πώς το σχήμα…
Σταματώ/ λιγάκι παραπάνω/ να μείνω μαζί σου, το/
μέσα φως να γίνει έξω...
Με άλλα λόγια το άκτιστο να γίνει κτιστό, το αόρατο ορατό και το άρρητο ρητό· να συλλάβει αυτό που παραμένει ασύλληπτο και να το αποδώσει στον καμβά. Δεν τον πικραίνουν τα σχόλια των άλλων, αλλά το ότι δεν μπορούν να συλλάβουν αυτό που εκείνος συνέλαβε.
Κοιτάζει τα πρόσωπα που έτρεξαν στη μεγάλη είδηση. Κοιτάζει τι έκανε ο Τισιανός, τι ο Μπελίνι – διδάσκεται δείχνοντας τη διδαχή του. Στην Κοίμηση οι φίλοι την παράστεκαν
ενώ εγώ αγκίστρωνα την ψυχή της./Το πικρό/ κλάμα της Μαρίας/ από τα Μάγδαλα το ’σβησα/ κάτω από τον λαζουρίτη. Τέλος όχι.
Ο αγώνας για το πώς θα δώσει μορφή στην ιδέα, πώς το «αφηρημένο» θα «ενσαρκωθεί» συνεχίζεται. Ποια χρώματα σε ποιες μορφές. Πώς αποδίδονται τα ακούσματα που οι άλλοι δεν ακούνε;
Παρέδωσε την εικόνα σε Ψαριανό μεγαλέμπορα να τη μεταφέρει στην Ελλάδα. Ο έμπορας ζήτησε μια τούφα από τα μαλλιά του ζωγράφου, να την πλάσει με αγιοκέρι και να την κολλήσει πίσω από την εικόνα.
Μέρος ΙΙ, 22 στροφές. Μότο: περίπτερα πυρός, φλόγες αυτής, από το Άσμα Ασμάτων. Χρονική ένδειξη: Ιούνιος 1824. Είναι η καταστροφή των Ψαρών. Η μετάλλαξη του τοπίου μετά το ολοκαύτωμα –Η φωτιά έκαψε ακόμα και τα βράχια– να σωθεί η «Άλλη». Μια κόρη σπρωγμένη στη θάλασσα, σπρωγμένη στη βάρκα, έχει εντολή να σώσει την εικόνα. Ποιος τραβάει κουπί; Ποια είναι αυτή;
Είμαι εγώ; Ποια εγώ; Εγώ της εικόνας;
Μέρος ΙΙΙ, 12 στροφικά σύνολα. Μότο: Ως αγαπητά τα σκηνώματά σου (από την Ακολουθία της ένατης ώρας), Απρίλιος 1983.
Ποιος μιλάει εδώ; Αόρατο το πρόσωπο. Η κλητική προσφώνηση «όμαιμε, απόλυτε, επίμονε» μας βάζει σε σκέψεις. Η εικόνα καθαρίζεται πάλι και πάλι από επιθέματα και επιζωγραφίσεις…
Πλησιάζω διαρκώς τον πάγκο με τα νυστέρια, ανατολή ανατολών/
η ενάργειά σου στον νυσταγμό μου…
και ξαφνικά βρίσκει την υπογραφή. Ο επιμελητής παραληρεί από συγκίνηση και ευτυχία. Είναι η υπογραφή του Θεοτοκόπουλου.
Η Σακελλίου με άλλη γραμματοσειρά παραθέτει την είδηση: 8 Απριλίου 1983, στο Μουσείο. Συντήρηση και εύρημα τα «δύο μαύρα σαν μάτια τετράγωνα ακαθάριστα, να δείξω δηλαδή τη δική μου και του χρόνου την υπο [μεγάλο καινό εδώ] γραφή».
Μέρος IV, 6 στροφές. Μότο: την γαρ σην προστασίαν κεκτήμεθα. Ο βυζαντινολόγος Γεώργιος Μαστορόπουλος ξέρει πως η εικόνα κάτι κρύβει: Παπα-Κώστα ξετζάμωσέ την να τη δω καλύτερα. Ο συντηρητής Σταύρος Μπαλτογιάννης την καθάριζε επί δυόμισι χρόνια πόντο πόντο, να την απαλλάξει από την πατίνα του χρόνου.
Ο Μαστορόπουλος όταν είδε την υπογραφή (Δ)ΟΜΗΝΙΚΟC ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟC Ο ΔΕΙΞΑC. ξεφώνιζε κλαίγοντας σαν μωρό. Η εικόνα αποδεικνύει ότι ο Δομήνικος ήταν μαΐστορας αγιογράφος, από τότε. Υπουργός Πολιτισμού η Μελίνα Μερκούρη, πυραυλάκατος του Πολεμικού Ναυτικού φέρνει την εικόνα στο Βυζαντινό Μουσείο για συντήρηση. 17 Μαρτίου 1983. 5 Οκτωβρίου 1986 με το πλοίο ΝΑΪΑΣ η εικόνα επιστρέφει πανηγυρικά στη Σύρα.
Μέρος V, 9 τα στροφικά σύνολα. Μότο: και από γης αιρομένην σε, προς ύψος. Μάρτιος 2014. Στη χειραποσκευή η εικόνα πάλλεται. Το Μπόινγκ πετάει στους ουρανούς. Η εικόνα ταξιδεύει στο Τολέδο, στο Ίδρυμα El Greco 2014, για τα 400 χρόνια από την/ αποδημία του/ ΔΕΙΞΑΝΤΟΣ. Παραστέκουν «αγεωγράφητες ψυχές» και «άγγελοι σεβίζοντες»,
η Παναγιά μου είναι προστατευμένη/ μες στον ιπτάμενο Λεβιάθαν·/
και πότε δεν ήταν;
Η Ακολουθία θα κλείσει με τη Λιάνα Σακελλίου στην Παναγίτσα του Πόρου, στις 24 Αυγούστου, εκεί που τα κομμένα χέρια του βέβηλου Ιεφωνία έδειχναν το θαύμα και τι ήταν αυτό που αντικαθιστούσε την απουσία τους…
Πώς θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αυτό το βιβλίο; Ποιητικό χρονικό; Οδοιπορικό ψυχής; Αναζήτηση μιας υπογραφής; Περιπέτεια μιας εικόνας; Ποιητικό ορατόριο; Όπως και να το πει κανείς, είναι ένα κείμενο με άρωμα άλλου κόσμου, άλλης εποχής, λεξιλόγιο αντλημένο από τα σεντούκια της παράδοσης, και της υμνογραφίας, βαθιάς συναίσθησης πως δεν έχουν χαθεί όλα σ’ αυτή την τόσο πολύ εκμοντερνισμένη ζωή. Τα κομμένα χέρια του Ιεφωνία που τόλμησαν ν’ αγγίξουν την Παρθένο, έκοψαν και κάθε συνδετική ίνα με το μυστήριο ή με την όποια αυταπάτη, έστω, της ύπαρξης μιας αύρας που έρχεται από μακριά και μας περιβάλλει αόρατη. 400 χρόνια από την Κοίμηση του δημιουργού της και, πάνω-κάτω, 450 από την ημέρα γέννησης της δικής της Κοίμησης.
Ο Γκρέκο είναι ένας μοντερνιστής που «με τον απόλυτο ριζοσπαστισμό του αφήνει τους θεατές, ακόμη και τους πιο ειδικούς, άφωνους», γράφει ο Νίκος Χατζηνικολάου (Ο μοντερνισμός του Γκρέκο, Μ.Ι.Ε.Τ. 2019). Άφωνους μας αφήνει και το βιβλίο, του οποίου το κάθε μέρος αποτελείται από στροφικά σύμβολα σαν ισοσκελή τρίγωνα, λίγο πιο μικρά, λίγο πιο μεγάλα, σε μια πυραμιδοειδή διάταξη με την κορυφή προς τα πάνω ή, άλλοτε, προς τα κάτω. Σαν 
χρόνος που πάει κι έρχεται. Να υποδηλώνεται έτσι η άποψη του Πλάτωνα στον Τίμαιο ότι ο κόσμος αποτελείται από ισοσκελή γεωμετρικά σχήματα; Να υποδηλώνεται η Θεία οικονομία του κόσμου στη μορφή του βιβλίου; Το μέρος ΙΙΙ αποτελείται από τετράγωνα, το τελευταίο –V– εκτός από τα ισοσκελή τρίγωνα κλείνει με ένα «μέγα Ω»; Αγγείο των μυστηρίων;
Στο εξώφυλλο, λεπτομέρεια από το έργο.
Sequentiae
Λιάνα Σακελλίου
Gutenberg
σ. 36
ISBN: 978-960-01-2326-5
Τιμή: 7,00€
