Έλενα Αρτζανίδου: «Δύναμις!»

Στην ιστορία του κόσμου όπου ζούμε, κάθε εκδήλωση και δήλωση της ύπαρξής μας εκφραζόταν και εκφράζεται έκδηλα ή και υποδόρια με μεταλλαγές στο πεδίο της αναπαράστασης, δηλαδή με αφηγήσεις. Σημαίνοντα και σημαινόμενα φαίνεται να ακολουθούν πορεία αναδιάταξης, ενώ τα ιστορικά υποκείμενα, οι άνθρωποι, πασχίζουν για την πληρέστερη και ακριβέστερη αποτύπωση της πραγματικότητας, αναστοχαζόμενοι το παρελθόν, καθώς επιθυμούν να δημιουργήσουν συνδέσεις με το παρόν, έτσι ώστε να νιώσουν ότι επικοινωνούν μαζί του σε μια αέναα νοηματοδοτημένη συνέχεια. Το ζητούμενο παρέμεινε ο άνθρωπος της ιστορίας, το ποιόν του αληθινού βιώματος, καθώς και η εύρεση και αξιοποίηση των ορθών εργαλείων για την κατανόηση των μηχανισμών των ανθρώπινων κοινωνιών. Η γλώσσα και οι μηχανισμοί της αφήγησης αποτελούν, λοιπόν, τους αποφασιστικότερους παράγοντες διαμόρφωσης των εκάστοτε ταυτοτήτων, του κόσμου και ως εκ τούτου της πραγματικότητας – τα όρια της γλώσσας μου που καθορίζει τα όρια του κόσμου μου, όπως το ήθελε ο Wittgenstein.

Η σχέση της Ιστορίας με τη λογοτεχνία είναι μακρά και διαρκής. Οι δύο χώροι είναι αλληλοτροφοδοτούμενοι από την εποχή του Ομήρου. Είναι η λογοτεχνία που εμπλουτίζει τις αφηγήσεις και γίνεται εκ των πραγμάτων μια Ιστορία του βιώματος και του συναισθήματος, καθώς καταγράφει τις επιπτώσεις των μεγάλων γεγονότων στον ψυχισμό και τη ζωή των απλών ανθρώπων, δίνοντας φωνή στους αφανείς και νοηματοδοτώντας, κάποτε τροποποιητικά, το παρελθόν. Αυτή η προσπάθεια αποκτά όμως νέα χαρακτηριστικά όταν απευθύνεται σε ένα παιδικό κοινό, καθώς συνδυάζει τα σταθερά υλικά της παιδικής λογοτεχνίας (ύφος απλό, λιτό αλλά βαθιά νοηματοδοτημένο, στέρεη και σφιχτή δομή) με την απόπειρα να γίνουν γνωστές αθέατες πλευρές του μακρινού παρελθόντος.

Ο John Stephens το περιγράφει εμφατικά: «ιστορία και μυθοπλασία είναι, η καθεμιά με τον δικό της τρόπο, αληθινές αναπαραστάσεις της ζωής, όμως πάντα με την έννοια ότι είναι αναπαραστάσεις [...] δεν υπάρχουν γεγονότα χωρίς ερμηνείες και οι ερμηνείες εδράζονται σε κάποιο ήθος» (Stephens, 1992, p. 205). Αλλά και ο Carr (1999, p. 59) έγραφε ότι «η ιστορία είναι ένας διάλογος δίχως τέλος ανάμεσα στο παρόν και το παρελθόν», συνεπώς η ιστορική γνώση (και οι τρόποι που επιλέγονται για να διαμορφωθεί και να αναδιαμορφωθεί) δεν φτάνει ποτέ στην ολοκλήρωσή της, συνεχώς αναπροσαρμόζεται στο παρόν αυτών που (ξανα)γράφουν και (ξανα)διαβάζουν Ιστορία, κι έτσι επηρεάζεται κάθε φορά από την εποχή, στην οποία η Ιστορία επανεξετάζεται.

Ποια είναι, λοιπόν, τα υλικά που χρησιμοποιεί ο λογοτέχνης για να δημιουργήσει συνάψεις γνώσεις και ενσυναίσθησης ανάμεσα στο παρελθόν και το παιδικό κοινό;

Σε μια αφήγηση για παιδιά, που εδράζεται σε γεγονότα του ιστορικού παρελθόντος, έχουμε αφηγήσεις και σκηνές με επίκεντρο πρόσωπα και γεγονότα, όπου συχνά τα γεγονότα προσωποποιούνται και αυτονομούνται από τον ιστορικό τους περίγυρο, ασχολούμενες επιλεκτικά με την Ιστορία, αλλά και με ερωτήματα που προκύπτουν από το παρόν. Σε αυτό το τοπίο συνήθως δημιουργείται ένας μυθοπλαστικός ήρωας, του οποίου η προσωπική ιστορία οργανώνεται με σχέσεις αιτιότητας, φορτισμένης συγκινησιακά. Η ιστορία διαδραματίζεται επί σκηνής, αποτελεί το εμπειρικό πεδίο των δρώντων προσώπων, ο αναγνώστης την παρακολουθεί από μέσα. Από τις σκέψεις και τα συναισθήματα των ηρώων εμπλέκεται συναισθηματικά, καθώς ταυτίζεται με τον/τους ήρωα/ες. Έτσι, προκύπτει μια υποκειμενική αφήγηση με σαφείς όμως δείκτες αντικειμενικότητας, δηλαδή την επίκληση ιστορικών πηγών και γεγονότων που ενσωματώνονται στην αφήγηση, στην οποία αφήγηση οι ατομικές εμπειρίες του παρελθόντος αντιμετωπίζονται κατ’ αναλογία με αυτές του παρόντος. Ο ήρωας αποκτά τότε διαχρονικά ψυχικά χαρακτηριστικά, γίνεται επίκαιρος και αναγνωρίσιμος. Καθώς το αφήγημα υπακούει στη λογική της μυθοπλασίας (πλοκή με αρχή, μέση και τέλος), η αφήγηση δεν επιδιώκει να παρουσιάσει συμπεράσματα, αλλά να δημιουργήσει μια δεύτερη μυθοπλαστική πραγματικότητα.

Με περισσή αγάπη για τον τόπο της, η πολύπειρη συγγραφέας φτιάχνει μια εξαιρετική αφήγηση για το παρελθόν.

Η καινοτόμα αυτή δομή πόρρω απέχει από το να είναι ρητορική άσκηση. Αντίθετα, φανερώνει την απόπειρα του συγγραφέα να απαντήσει το βασικό ερώτημα γύρω από την εγκυρότητα της γνώσης, και κατ’ επέκταση το πώς η λογοτεχνική αφήγηση μπορεί να συμπληρώσει τα δεδομένα της ιστορικής αλήθειας.

Είναι γεγονός ότι όλα αυτά τα στοιχεία θα τα συναντήσουμε πολύ πετυχημένα στο βιβλίο Δύναμις της Έλενας Αρτζανίδου. Με περισσή αγάπη για τον τόπο της, η πολύπειρη συγγραφέας φτιάχνει μια εξαιρετική αφήγηση για το παρελθόν, δημιουργώντας ένα παραμυθιακό τοπίο, μια ιστορία που θα μπορούσε κανείς να την αφηγηθεί στα παιδιά του, υφαίνοντας ωστόσο με προσοχή και ευλάβεια έναν αφηγηματικό ιστό που ενσωματώνει τα ιστορικά στοιχεία – τους δείκτες, δηλαδή, αντικειμενικότητας (τον ίδιο τον ναό, τις χρονολογίες, τις ιστορίες για την ίδρυσή του) με ένα ύφος στρωτό, λιτό αλλά βαθιά ευαίσθητο. Μια ιστορία, η οποία εντέλει αποτελεί μια στρατηγική συμμετοχής, καθώς κάθε λογοτέχνημα που αντλεί την έμπνευσή του από το παρελθόν ενός τόπου είναι μια δημιουργική αλλά και ερμηνευτική πράξη οικειοποίησης.

Ο Γεώργιος παίρνει εντολή από τον Πατριάρχη Κύριλλο να φέρει εις πέρας μια σπουδαία αποστολή: να μεταφέρει το μήνυμα στους χριστιανούς της περιοχής για την αναγκαιότητα να χτίσουν έναν ναό στην κορυφή του λόφου, έτσι ώστε να δεσπόζει στο τότε οθωμανοκρατούμενο μικρό Κιλκίς. Δίπλα σε αυτόν κινούνται οι χριστιανοί κάτοικοι, που τον βοηθούν στην αποστολή του. Με βαθιά πίστη τον περιθάλπουν και τον φροντίζουν, χωρίς να χάσουν κι αυτοί είτε την πίστη τους για την ανάρρωσή του είτε τη θέληση για τη δημιουργία του ναού.

Όμως το στοιχείο που χαρακτηρίζει το βιβλίο δεν είναι η δοκιμασία του Γεωργίου και οι προσπάθειες των χριστιανών να χτίσουν τον ναό χωρίς να κινήσουν τις υποψίες των Τούρκων. Είναι η σύλληψη της ιδέας, η οποία πυροδοτεί την πλοκή της ιστορίας της.«Αμήν γαρ λέγω υμίν, εάν έχητε πίστιν ως κόκκον σινάπεως, ερείτε τω όρει τούτω μετάβηθι εντεύθεν εκεί, και μεταβήσεται και ουδέν αδυνατήσει υμίν» (Ματθ. 17, 20). Η πίστη ακόμη και βουνά μετακινεί και μπροστά της εξαφανίζονται όλα τα εμπόδια. Ο Γεώργιος, ο ήρωας της ιστορίας μας, λοιπόν, γίνεται μια μορφή που ενσωματώνει το παρελθόν στο παρόν, με ένα διαχρονικό στοιχείο: την πίστη και την εμπιστοσύνη στον Θεό και κατ’ επέκταση στη δύναμη που απορρέει από αυτή την πίστη.

Εδώ όμως δεν πρόκειται για μια πίστη που επικεντρώνεται μονάχα στη σχέση του ανθρώπου με τον Επουράνιο Πατέρα. Χάρη σε αυτήν, η δύναμη, που εμπεριέχει το μήνυμά της, γίνεται δείκτης αισιοδοξίας και αυτοπεποίθησης για κάθε παιδί, κάθε εποχής. Ο Γεώργιος δε διστάζει και δε δειλιάζει να αναλάβει την αποστολή που του ανατίθεται. Και τα καταφέρνει. Να, λοιπόν, το διαχρονικό δίδαγμα αυτής της ιστορίας.

Για να λειτουργήσουν οι συνάψεις ταύτισης με τον ήρωα και να ενεργοποιηθεί η ενσυναίσθηση στα παιδιά, οφείλουμε να τη συνδέσουμε με τη δική τους πραγματικότητα. Να συζητήσουμε με αφετηρία το βιβλίο, τις μικρές και μεγάλες «αποστολές», που τους τυχαίνουν στην καθημερινότητά τους και γενικότερα στη ζωή τους, και να τους υπενθυμίζουμε ότι η πίστη στον Θεό και στον εαυτό τους γεννά αισιοδοξία, αυτοπεποίθηση και μετακινεί βουνά, που αρχικά τους φαίνεται πολύ δύσκολο ότι θα μετακινηθούν. Έτσι, ο εύστοχος τίτλος «δύναμις» αποτυπώνει με ευκρίνεια τη βασική ιδέα που διατρέχει το περιεχόμενο της ιστορίας, την οποία με γλαφυρό και παραστατικό τρόπο μάς αφηγείται –όπως πάντοτε– η δόκιμη συγγραφέας.

Σε έναν κόσμο ευμετάβλητο, το βιβλίο της Έλενας Αρτζανίδου προτάσσει την ελάχιστη, βαθύτατα όμως ευαίσθητη στην ουσία της, ενέργεια του αναστοχασμού για το παρελθόν του τόπου μας. Μόνο τότε το ατομικό βίωμα εντάσσεται στη συλλογική ιστορία, χαρίζοντας στο ιστορικό υποκείμενο, τον άνθρωπο του παρόντος, μια θέση στο κόσμο. Αν η αφήγηση οριοθετεί και ταξινομεί τις έκκεντρες και ετερόκλητες ανθρώπινες ενέργειες, ο προσωπικός αναστοχασμός εμβαθύνει στη σχέση μας με τον τόπο όπου ζούμε, ορίζοντας τη θέση μας στον κόσμο.

Το βιβλίο Δύναμις, λοιπόν, αποτελεί μια προσπάθεια προς αυτή την κατεύθυνση. Μέσα σε αυτή την καλαίσθητη έκδοση θα πρέπει να μνημονεύσουμε και την εικονογράφηση της Νατάσας Παϊταρίδου, η οποία διαλέγεται με επιτυχία με το κείμενο, καθώς συντελεί σε μια ισορροπία μεταξύ κειμένου και εικόνας. Οι εικόνες είναι απλές και όμορφες, ποικιλόμορφες, και οι χαρακτήρες της ιστορίας εικονογραφούνται με χαρακτηριστικό και αναγνωρίσιμο τρόπο για τον μικρό αναγνώστη. Έτσι, λοιπόν, το βιβλίο Δύναμις αποτελεί μια εξαιρετική προσπάθεια, για την οποία αξίζουν συγχαρητήρια στους συντελεστές της.

[Ο Δημήτρης Γουλής είναι επίκουρος καθηγητής Παιδικής Λογοτεχνίας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΑΠΘ.]