Le langage des dieux, Η γλώσσα των θεών, μια συλλογή κειμένων –conférences de prestige, ανακοινώσεις σε σημαντικά συνέδρια ή μελετήματα σε έγκριτες επιθεωρήσεις και τόμους– γραμμένα στα γαλλικά τα τελευταία τριάντα χρόνια, είναι το νέο, πολύτιμο βιβλίο της Ζωής Σαμαρά, θεωρητικού της λογοτεχνίας, ποιήτριας, ομότιμης καθηγήτριας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου. Ο τίτλος, που παραπέμπει σε έκφραση του Montaigne –τον οποίο η συγγραφέας έχει μελετήσει σε βάθος– δηλώνει πως η ποίηση και η ανά γνωσή της είναι η πρώτη γλώσσα, η αρχέγονη ομιλία.

Τα δώδεκα κείμενα –όσα και οι θεοί της ελληνικής αρχαιότητας, αλλά και αριθμός της ολοκλήρωσης, πέραν των άλλων συμβολισμών του– αναφέρονται τόσο στη γαλλική και τη συγκριτική λογοτεχνία όσο και στη θεωρία της λογοτεχνίας και του θεάτρου και κινούνται ανάμεσα στην Αρχαιότητα, την Αναγέννηση και τη σύγχρονη εποχή. Το ταξίδι στον χρόνο, με οδηγό τον Montaigne, λάτρη της Αρχαιότητας, την οποία δεν αντέγραψε, χρησιμοποίησε ωστόσο με πρωτότυπο τρόπο, συντελείται μέσα από τη διακειμενικότητα και το φαντασιακό. Είναι απολύτως λογικό λοιπόν η συγγραφέας να ξεκινά με το άρθρο «Ονειροπόληση και μύθος» όπου, μέσα από τη σύγκριση των δύο, διαφαίνονται οι επιδράσεις του μύθου στην ονειροπόληση και στο άτομο και εξηγείται πώς η προφορική συλλογική δημιουργία (μύθος) μεταμορφώνεται σε ατομική γραπτή δημιουργία.

Διακειμενικότητα και φαντασιακό κατευθύνουν τον προβληματισμό της Ζωής Σαμαρά για τη γραφή, την ανάγνωση και τον αναγνώστη, την τριαδική επωδό του βιβλίου της. Ο Montaigne συνομιλεί με τον Πλάτωνα και το όμμα-ήλιος, το φως, οι αντανακλάσεις, η όραση και το βλέμμα γίνονται, για τη Σαμαρά, αλληγορία της ανάγνωσης· δεν συνδέει άλλωστε τυχαία η συγγραφέας τη λέξη sens, που σημαίνει εξίσου αίσθηση (εδώ της όρασης) και νόημα, με την αντανάκλαση. Γι’ αυτήν, ανάγνωση και γραφή αντανακλώνται· στο κείμενο αντανακλάται η ματιά του αναγνώστη κι αυτό αλλάζει κατεύθυνση με τη νέα ματιά. Η αλλαγή κατεύθυνσης, εξηγεί, μας επιτρέπει να ερμηνεύσουμε ξένα γραπτά, χρησιμοποιώντας τις δικές μας απόψεις και έτσι η αντανάκλαση γίνεται σκέψη («Το νόημα-αίσθηση ως αντανάκλαση. Μια πλατωνική ανάγνωση των Δοκιμίων).

Τα δώδεκα κείμενα –όσα και οι θεοί της ελληνικής αρχαιότητας, αλλά και αριθμός της ολοκλήρωσης, πέραν των άλλων συμβολισμών του– αναφέρονται τόσο στη γαλλική και τη συγκριτική λογοτεχνία όσο και στη θεωρία της λογοτεχνίας και του θεάτρου και κινούνται ανάμεσα στην Αρχαιότητα, την Αναγέννηση και τη σύγχρονη εποχή.

Μια άλλη αλληγορία την οποία χρησιμοποιεί, δανεισμένη από τον Montaigne, ο οποίος την έχει δανειστεί από τον Διογένη Λαέρτιο, είναι αυτή του αναγνώστη δεινού κολυμβητή. Ο επαρκής αναγνώστης οφείλει να έχει τις ικανότητες του κολυμβητή από τη Δήλο (τόπου καταγωγής των θεών Απόλλωνα και Αρτέμιδος, του θεού που προτρέπει στη γνώση και της θεάς της ασάφειας, καθώς για τον Γάλλο αυτή η μεταφορά συνδέεται με την ασάφεια, την αμφισημία και την αναζήτηση νοήματος). Η Σαμαρά συνδέει την εικόνα του χώρου του κολυμβητή με τη γραφή (με τη βοήθεια του Derrida) και την αντανάκλαση του καθρέφτη: βλέπει στον κολυμβητή ταυτόχρονα τον γραφέα που κολυμπά για να ξεφύγει από τους μύθους της γραφής και να εισέλθει στην τάξη της γλώσσας, όσο και τον αναγνώστη, ο οποίος ή χάνεται στα θολά νερά, μη μπορώντας να συλλάβει το νόημα ή κινούμενος, χάρη στην ικανότητά του, προς το βάθος, το αναζητά. Το βάθος του νερού γίνεται το κατώφλι που επιτρέπει στον αναγνώστη να πάει πέρα από το αρχικό νόημα, να εισχωρήσει στον λαβύρινθό του. Κι εδώ ο καθρέφτης και η αντανάκλαση έχουν σημασία για τη συγγραφέα: ο κολυμβητής συμμετέχει σ’ ένα θέαμα κι εμείς, καθώς τον παρατηρούμε, γινόμαστε το γραμματικό υποκείμενο του λόγου, ο οποίος ανήκει κατά το ήμισυ σ’ αυτόν που μιλά και κατά το ήμισυ σ’ αυτόν που τον ακούει· ο λόγος γίνεται θέαμα και η αντανάκλασή του στον Άλλον είναι δείγμα αυτοαντανάκλασης («Ο ‘‘αναγνώστης δεινός κολυμβητής’’ και ο χώρος της γραφής στα Δοκίμια»).

Ο εαυτός και ο Άλλος απασχολούν τον Montaigne και κάλλιστα αναγνωρίζουμε σ’ αυτόν έναν πρόδρομο του Strindberg, του Sartre, του Ricœur. Η Σαμαρά επιμένει ιδιαίτερα στη σημασία της ετερότητας, την οποία ανιχνεύει ήδη στην Αρχαιότητα. Η γραφή υπάρχει ως πεμπτουσία της ανάγνωσης, που αποδέχεται την ετερότητα, δηλαδή του κειμένου ως άλλου και των διακειμένων του, ενώ ταυτόχρονα η γραφή συνδέεται με τη γνώση του εαυτού μας ως Άλλου («Το νόημα-αίσθηση ως αντανάκλαση...», «Η λογοτεχνική δημιουργία στον Montaigne: διακειμενική μελέτη του κεφαλαίου ‘‘Περί μετανοίας’’»).

Η σημασία του λόγου του Άλλου βρίσκεται στην καρδιά της διακειμενικότητας και σύμφωνα με τη Σαμαρά γεννιέται, ως ερμηνευτικό μοντέλο από τον Σωκράτη, ο οποίος φαίνεται να συνειδητοποιεί πως κάθε λόγος είναι διάλογος, κάθε κείμενο είναι διακείμενο. Ο όρος και η ανάλυσή του οφείλονται μεν στην Kristeva – «κάθε κείμενο είναι ένα μωσαϊκό παραθεμάτων, απορρόφηση και μεταμόρφωση ενός άλλου κειμένου»· για τον Riffaterre η διακειμενικότητα αναφέρεται στο σύνολο των κειμένων που ανακαλούμε στη μνήμη μας, καθώς διαβάζουμε κάτι – ανάγεται όμως στον Μπαχτίν και την, κατ’ αυτόν, πολυφωνικότητα της γραφής η οποία, για τη θεωρητικό μας, εντοπίζεται ήδη στην Πολιτεία του Πλάτωνα. Πάνω στην μπαχτινική σκέψη χτίζει η Σαμαρά τη θεωρία της, μελετώντας συγχρόνως το διακείμενο ως θέαμα και ως συγκεκριμενοποίηση του φαντασιακού, ως μια νέα επίσκεψη του Περσέα στο άντρο της Μέδουσας, μύθο που ανάγει σε αλληγορία της διακειμενικότητας και της πρωτότυπης γραφής. Σαν τον Περσέα, ο καλλιτέχνης πρέπει να περάσει δύο στάδια: να δει το κείμενο του άλλου, όπως ο Περσέας το κεφάλι της Μέδουσας, όχι κατάματα, γιατί δεν θα κατέληγε στη δημιουργικότητα, αλλά μέσα από έναν καθρέφτη –τη δική του ασπίδα που λάμπει– και στη συνέχεια να το προσφέρει στην Αθηνά· το κείμενό του δεν θα είναι πλέον το κείμενο ενός άλλου, αλλά πρωτότυπο και θα μπορεί να διακοσμήσει την ασπίδα της θεάς της σοφίας («Η λογοτεχνική δημιουργία στον Montaigne...», «Ο κατοπτρικός λόγος»).

Το έργο Le langage des dieux είναι ένα καθαρά θεωρητικό –φιλοσοφικό στην ουσία του– βιβλίο, σύνθετο, όπως είναι και η θεωρία από τη φύση της, με τις αρετές της θεωρίας, δίχως τα ελαττώματά της, αυτά που η συγγραφέας περιγράφει στο άρθρο «Άτεχνος τριβή ή ποιος σκότωσε τη θεωρία» και, αν και αναφέρεται στη θεωρία του θεάτρου, οι απόψεις της ισχύουν για όλες τις θεωρίες. Χρησιμοποιεί την ορολογία, γιατί χωρίς αυτήν ο επιστημονικός λόγος χάνει την ακρίβειά του, αποφεύγει όμως την περιττή. Η ορολογία και η θεωρία συνοδεύονται πάντα από παραδείγματα, τα περισσότερα εκ των οποίων είναι αλληγορίες. Απουσιάζει η ρητορική, η οποία τραβά την προσοχή μας στο σχόλιο και όχι στο κείμενο και κυρίως λείπει ο δογματισμός. Πάνω απ’ όλα όμως Η γλώσσα των θεών είναι ποίηση –τα μελετήματα για την ποίηση αυτήν καθαυτήν εναλλάσσονται με τα αμιγώς θεωρητικά κείμενα–, στοχασμός πάνω στη γραφή, τη γλώσσα και τις λέξεις, την αμφισημία και, όπως για τον Montaigne όλα στον Πλάτωνα είναι ποίηση, για τη Σαμαρά όχι μόνο η ποίηση, αλλά και ο λόγος γι’ αυτήν είναι η πρώτη γλώσσα των θεών, γλώσσα τόσο του Απόλλωνα, όσο και της Αρτέμιδος.

Το Le langage des dieux κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ρώμη της Θεσσαλονίκης, μ’ ένα πολύ ωραίο εξώφυλλο της Μαρίας Γολσουζίδου, ένα άκρως σοφιστικέ φτερωτό σανδάλι του Ερμή, που αντανακλά πολλά σημεία του κειμένου.

Le langage des dieux
Ζωή Σαμαρά
Ρώμη
198 σελ.
ISBN 978-618-5140-67-0
Τιμή: €12

Twitter