Βλάσης Αγτζίδης: «Πόντος»

Οι εκδηλώσεις μνήμης για τη συμπλήρωση εκατό χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή και την εγκατάσταση των προσφύγων συνοδεύονται, μεταξύ των άλλων, και από μια αξιόλογη βιβλιογραφική παραγωγή. Ανάμεσα στις μελέτες που αξίζουν την προσοχή του αναγνωστικού κοινού είναι και αυτή του Βλάση Αγτζίδη με τίτλο Πόντος. Μια ιστορία από τον μικρασιατικό βορρά.

Ο Αγτζίδης έχει συστηθεί στην επιστημονική κοινότητα αλλά και στο ευρύ κοινό εδώ και πολλά χρόνια και έχει –όχι άδικα– κατακτήσει μια θέση ανάμεσα στους κορυφαίους ερευνητές που ασχολούνται με τον ελληνισμό της Ανατολής και ιδιαίτερα του Πόντου. Η συγκεκριμένη μελέτη του αποτελεί μια ευσύνοπτη παρουσίαση της ιστορίας του Πόντου, από τα μέσα του 19ου αιώνα έως και τη Μικρασιατική Καταστροφή, και καταφανώς εντάσσεται μέσα στην ευρύτερη συζήτηση για το ζήτημα, η οποία αναδείχθηκε, όπως ο ίδιος εύστοχα παρατηρεί, από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και εξής. Πρόκειται, δίχως αμφιβολία, για την πιο τραυματική περίοδο στην ιστορία του ποντιακού ελληνισμού, η οποία συνέπεσε με την κορύφωση της εθνογενετικής διαδικασίας σε όλη σχεδόν τη νοτιοανατολική Ευρώπη με όρους κατεξοχήν εθνικιστικούς και ομογενοποιητικούς, με κριτήρια την εθνοτική προέλευση, τη γλώσσα και τη θρησκεία. Αυτή ακριβώς η περίοδος συμπίπτει χρονικά με τη μεταοθωμανική περίοδο στον χώρο της Ανατολίας, η οποία εκφράστηκε με την υιοθέτηση, αρχικά από τους Νεότουρκους και στη συνέχεια από τους Κεμαλικούς, μιας γενοκτονικής πολιτικής σε βάρος των μη μουσουλμανικών πληθυσμών.

Πρόκειται για μια αξιέπαινη προσφορά, για μια ιστοριογραφική παρακαταθήκη που ο αναγνώστης αξίζει να διαβάσει.

To Ποντιακό Ζήτημα εντάσσεται μέσα στο ευρύτερο Ανατολικό Ζήτημα, ωστόσο είναι, για μια σειρά από λόγους, λιγότερο γνωστό στο ευρύ κοινό. Ακόμη και στο πλαίσιο της Μικρασιατικής Εκστρατείας, οι εξελίξεις στον Πόντο δεν έχουν διερευνηθεί στον βαθμό που θα έπρεπε. Δεν ξέρω αν αυτό οφείλεται στο ότι ο Πόντος είναι μακριά –για να παραφράσω μια έκφραση που χρησιμοποιείται για την περίπτωση της Κύπρου–, ωστόσο είναι αλήθεια ότι μόνο τις τελευταίες δεκαετίες η ριζοσπαστικοποίηση του σχετικού πολιτικού λόγου, αλλά και η ανάδυση μιας γενιάς μαχητικών ιστορικών –ανάμεσα στους οποίους ο Βλάσης Αγτζίδης κατέχει περίοπτη θέση–, εισήγαγε το Ποντιακό Ζήτημα στις μεγάλες ιστοριογραφικές αφηγήσεις για τον ελληνισμό της Ανατολής, τον ελληνικό αλυτρωτισμό και τη Μεγάλη Ιδέα, τη μικρασιατική περιπέτεια και τις γενοκτονίες ανά την υφήλιο.

Στις σελίδες της επιμελημένης έκδοσης ο αναγνώστης μπορεί να παρακολουθήσει την εξέλιξη του Ποντιακού Ζητήματος ιδωμένου όχι μόνο από τη σκοπιά του ελληνικού κράτους, αλλά κυρίως μέσα από την οπτική του εξωελλαδικού ελληνισμού. Αυτή η αέναη σύγκρουση αυτοχθόνων και ετεροχθόνων Ελλήνων, η οποία τόσα δεινά επισώρευσε στο νεοελληνικό εθνικό κράτος ενισχύοντας έτσι τη διαχρονική συγκρότηση μιας καχεκτικής ελληνικής ταυτότητας, αποτυπώνεται στη μελέτη του Αγτζίδη άλλοτε πρωταγωνιστικά και άλλοτε διακριτικά στο παρασκήνιο. Ο υπογράφων είναι ο τελευταίος ο οποίος θα κατακεραυνώσει τη διαχρονική πολιτική που υιοθέτησαν οι ελληνικές κυβερνήσεις απέναντι στους αλύτρωτους Έλληνες, παραγνωρίζοντας τις εγγενείς αδυναμίες του ελληνικού Βασιλείου αλλά και την περιρρέουσα περιφερειακή και διεθνή πραγματικότητα που καθόριζε σε πολύ μεγάλο βαθμό το πλαίσιο, αλλά κυρίως τις επιλογές της ελληνικής πολιτικής ηγεσίας. Δεν μπορεί όμως να υποτιμήσει την ιστοριογραφική απουσία, σε κάποιες περιπτώσεις ακόμη και απαξία, όσον αφορά τις εξελίξεις στον μικρασιατικό Πόντο, με έμφαση πάντοτε στο ζήτημα της Γενοκτονίας. Ο Αγτζίδης επιμένει στο ζήτημα αυτό. Αν επρόκειτο για αδιαφορία ή άγνοια, υπεροψία, άρνηση ή αγνωστικισμό, είναι ένα ζήτημα που αξίζει να συζητηθεί ανάμεσα στην επιστημονική κοινότητα. Πάντως σε κάθε περίπτωση η επιβίωση μιας τέτοιας ιστοριογραφικής παθογένειας δεν θα πρέπει να συνεχιστεί. Ο Βλάσης Αγτζίδης έχει κάθε λόγο να καυχιέται πως με το σύνολο του έργου του συνετέλεσε αποφασιστικά στην υπονόμευσή της. Πρόκειται για μια αξιέπαινη προσφορά, για μια ιστοριογραφική παρακαταθήκη που ο αναγνώστης αξίζει να διαβάσει και να προβληματιστεί.

[O Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης είναι καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, ΑΠΘ.]