Γιώργος Π. Πεφάνης: «Οι Μυκήνες δεν ήταν το παν»

Το βιβλίο Οι Μυκήνες δεν ήταν το παν. Τα Καμπανελλικά ανάλεκτα του Γιώργου Π. Πεφάνη συγκεντρώνουν δέκα κείμενα τα οποία, όπως λέει ο συγγραφέας τους, είναι «γραμμένα σε διαφορετικές περιστάσεις αλλά ανταποκρίθηκαν στο ίδιο ερευνητικό ενδιαφέρον: την προσέγγιση αθεάτων εν πολλοίς πλευρών της καμπανελλικής δραματουργίας». Όλα τα κείμενα φέρουν τη ζεστή αύρα του ίδιου του Καμπανέλλη, καθόσον γράφτηκαν και δημοσιεύτηκαν όταν ο ίδιος ήταν εν ζωή και ο συγγραφέας τα είχε συζητήσει μαζί του. Το ταξίδι που επιχειρεί αυτή τη φορά ο Πεφάνης στο οικείο του καμπανελλικό σύμπαν είναι λοιπόν μια απόπειρα ανάδυσης και φωτισμού σκοτεινών πλευρών της δραματουργίας του συγγραφέα, με τη βοήθεια του χρόνου και της ανάμνησης των μεταξύ τους διαλόγων και με δραστικά εργαλεία τον θεωρητικό λόγο και τον φιλοσοφικό στοχασμό.

Στο πρώτο κεφάλαιο, με τίτλο «Ο μοντέρνος Καμπανέλλης», το οποίο σύμφωνα με τον συγγραφέα θα μπορούσε να θεωρηθεί ως σύντομη εισαγωγή στο βιβλίο, γράφτηκε για την τιμητική εκδήλωση που διοργάνωσε ο Δήμος Ιωαννιτών και το ΔΗΠΕΘΙ στα Ιωάννινα το 2001 για να τιμηθεί η θεατρική πεντηκονταετία του συγγραφέα, λίγο μετά την εκλογή του στην Ακαδημία Αθηνών. Το κείμενο στη συνέχεια δημοσιεύτηκε στην Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ο Πεφάνης αξιολογώντας την προσφορά και τη λαμπερή παρουσία του Καμπανέλλη στο θεατρικό γίγνεσθαι τον τοποθετεί δίπλα στον Γρ. Ξενόπουλο, εντοπίζοντας όμως ως σημαντική διαφορά την αφοσίωση του Καμπανέλλη στο θέατρο, την οποία διαρκώς εμπλούτιζε και βελτίωνε σε βάθος και πλάτος. Καλύπτοντας όλα τα θεατρικά είδη και χρησιμοποιώντας σύγχρονες αλλά και παραδοσιακές δραματουργικές τεχνικές περνάει το κατώφλι του 21ου αιώνα με σταθερό πυρήνα έναν δουλεμένο ποιητικό ανθρωπισμό, του οποίου το δραματικό κέλυφος διαρκώς υποσκάπτει το ανάλαφρο χιούμορ, χωρίς όμως ποτέ να μετατρέπεται σε διαβρωτικό σαρκασμό. Ποιητής και φιλόσοφος στο έργο του Μια κωμωδία, επιχειρώντας να οικειοποιηθεί το άρρητο μας μεταφέρει στον κόσμο της ομηρικής νέκυιας, που φιλοδοξεί να μετατρέψει σε χώρο φωτεινό, σε θέρετρο αναψυχής. Συνομιλώντας με την ιστορία αλλά και την ποίηση, με την πραγματικότητα αλλά και το όνειρο εναποθέτει στην προσωπική ευθύνη, αλλά και στην υπέρβαση του εαυτού και στον διαρκή διάλογο με τον άλλον, τη δικαίωση της ύπαρξης.

Το δεύτερο κεφάλαιο εκφωνήθηκε στο Ινστιτούτο Γκαίτε τη βραδιά που ήταν αφιερωμένη στη μετάφραση του Μαουτχάουζεν στη γερμανική γλώσσα, αναρτήθηκε στη συνέχεια στην ιστοσελίδα του Ινστιτούτου Γκαίτε και έχει τίτλο «Ο γενέθλιος τόπος. Το στρατόπεδο και η λειτουργία της μνήμης στην καμπανελλική σκηνή». Το μελέτημα αναδεικνύει ως ισχυρές μνημονικές πηγές του δημιουργού Καμπανέλλη την παιδική ηλικία στη γενέθλια γη του Αιγαίου και την οριακή εμπειρία του στρατοπέδου. Η Νάξος και τα βιώματα της παιδικής ηλικίας, ορατά σε όλα τα έργα του δημιουργού, σφραγίζουν ανεξίτηλα τον Αόρατο θίασο και κυρίως το Μια συνάντηση κάπου αλλού, όπου ο ήρωας συναντά στη σκηνή όλες τις ηλικίες του μέχρι τη μεγάλη αναχώρηση σε ένα υπαρξιακό, κοινωνικό και ιστορικό ταξίδι στον ατομικό και ιστορικό χρόνο. Οι μνήμες του Μαυτχάουζεν, αποτυπωμένες στο ομώνυμο αφήγημα με εμφανείς τις θεατρικές τεχνικές και τον φιλοσοφικό απόηχο, είναι ορατές σε πολλά έργα του (Ο μπαμπάς ο πόλεμος, ο Γορίλας και η ορτανσία, Αποικία των τιμωρημένων). Κυρίως όμως δραματοποιούνται στον Κρυφό ήλιο και την Οδό…, όπου οι ανθρώπινες σχέσεις δοκιμάζονται στην οριακή κατάσταση του εγκλεισμού. Ο Πεφάνης ερμηνεύει τους προβληματισμούς του συγγραφέα και την καταγραφή των ανθρώπινων πράξεων χρησιμοποιώντας ευέλικτα φιλοσοφικά συστήματα και θεωρίες που ξεκινούν από την αρχαία Ελλάδα και φθάνουν μέχρι σήμερα.

Το τρίτο κεφάλαιο, «Γενικευτικές αποφάνσεις. Περιεκτικοί στοχασμοί και σύντομοι συλλογισμοί εν μέσω διαλόγων», δημοσιεύτηκε το 2007 στον Στέφανο, τιμητική προσφορά στον Β. Πούχνερ. Στο μελέτημα αυτό ο Πεφάνης, ερευνώντας τους ιδιαίτερους τρόπους γραφής του Καμπανέλλη, σταχυολογεί από διάφορα έργα του συγγραφέα παραθέματα γενικευτικών αποφάνσεων που εκφέρουν τα δραματικά πρόσωπα, συγκεντρώνοντας σε «λιτές, καίριες και ευθύβολες φράσεις» όλη την ανθρώπινη συνθήκη, τόσο την υπαρξιακή όσο και την ιστορική. Οι φράσεις αυτές συγχρόνως απευθύνονται στον εαυτό, είναι δηλαδή μονόλογοι και συγχρόνως είναι μέρος ενός διαλόγου, μια εκ βαθέων εξομολόγηση του δραματικού προσώπου που κινητοποιεί δημιουργικά την ανταπόκριση των συνομιλητών. Πιστός στη μέθοδό του, ο Πεφάνης βαθαίνει τους συλλογισμούς του χρησιμοποιώντας παραγωγικά και επαγωγικά εργαλεία. Σε υποενότητες του κεφαλαίου αυτού αναλύει «την αγωνία του χώρου» και «την αγωνία του χρόνου», που προκύπτει από τη χρήση αυτών των ευσύνοπτων συλλογισμών, τη ρητορική τους, την εκφορά και λειτουργία των πολυπρόσωπων αποφάνσεων. Επιχειρώντας να ορίσει ακριβέστερα τη λειτουργικότητά τους στο καμπανελλικό σύμπαν εξετάζει την «εναλλαξιμότητα» και πολυλειτουργικότητά τους, ενώ επιχειρεί να εντοπίσει τις λεπτές –κάποτε δυσδιάκριτες– διαφορές μεταξύ «διαπιστωτικών» και «επιτελεστικών» προτάσεων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ενότητα «Μιλώντας για το θέατρο», στην οποία ο συγγραφέας αναφέρεται στις ποικίλες χρήσεις του θεατρικού φαινομένου εκ μέρους του Καμπανέλλη, σταχυολογώντας αποσπάσματα στα οποία η παρουσία του θεάτρου είναι υπαινικτική, δηλωτική, έμμεση, άμεση, κραυγαλέα, σε μια καθολική και πανηγυρική ταύτιση της ζωής με το θέατρο.

Όλα τα κείμενα φέρουν τη ζεστή αύρα του ίδιου του Καμπανέλλη, καθόσον γράφτηκαν και δημοσιεύτηκαν όταν ο ίδιος ήταν εν ζωή και ο συγγραφέας τα είχε συζητήσει μαζί του.

Το τέταρτο κεφάλαιο ερευνά τις σχέσεις του καμπανελλικού έργου με τον Πιραντέλο και έχει δημοσιευτεί στον τόμο των πρακτικών του Β’ Πανελλήνιου Θεατρολογικού Συνεδρίου το 2004. Από την αρχή ο Πεφάνης αναγνωρίζει ότι τα έργα του Σικελού δραματουργού προσιδιάζουν τόσο στην καλλιτεχνική ιδιοσυγκρασία του Καμπανέλλη, όσο και στην αισθητική ιδιαιτερότητα μέρους της δραματουργίας του. Ο συγγραφέας με αναφορά στις πηγές εξετάζει την πρώτη γνωριμία του Καμπανέλλη με τον Πιραντέλο μέσω των παραστάσεων του «Θεάτρου Τέχνης» και του Εθνικού Θεάτρου, στη συνέχεια τεκμηριώνει τον ισχυρό βιωματικό πυρήνα και των δύο δημιουργών και αξιολογεί τη σπουδαιότητά τους στον χώρο της δραματουργίας των χωρών τους τον 20ό αιώνα με κοινό άξονα τη χάραξη νέων δρόμων στις συνθήκες της θεατρικής γραφής. Σταχυολογούμε ορισμένα από τα κοινά μοτίβα των δύο συγγραφέων, που καταγράφει ο Πεφάνης: η απόπειρα εξοικείωσης με τον θάνατο, η ονειρική και η μεταφυσική διάσταση στην ακραία έκφανση της συνύπαρξης ζωντανών και νεκρών, η διαλεκτική τού είναι και του φαίνεσθαι, το θέατρο εν θεάτρω. Στη συνέχεια, ο συγγραφέας με μεθοδική τεκμηρίωση αναφέρεται στις σημαντικές διαφορές των δύο δημιουργών τόσο στη διαγραφή των χαρακτήρων, όσο και στις βασικές παραμέτρους των έργων τους, όπως η τρέλα και ο ρόλος του θεάτρου. Κυρίως όμως την εκλεκτική συγγένεια ανάμεσά τους εστιάζει στην αυτονομία των δραματικών προσώπων, άποψη που τεκμηριώνει με τη λεπτομερή αναφορά σε δύο έργα του Καμπανέλλη με ζωηρό τον πιραντελικό απόηχο, στο Ο Κανείς και οι Κύκλωπες και στην Τελευταία πράξη.

Στο επόμενο κεφάλαιο, ο Πεφάνης αναφέρεται στη σχέση του καμπανελλικού έργου με την ιστορία αντλώντας υλικό από την «πολιτική τριλογία», όρο που ο ίδιος ο μελετητής εισηγείται για τα έργα Το μεγάλο μας τσίρκο, Το κουκί και το ρεβύθι, Ο εχθρός λαός. Την επιλογή αυτή, την οποία ενίσχυσε η ανακάλυψη του χειρογράφου του δεύτερου έργου μαζί με σημαντικά στοιχεία για την παράστασή του και τη λογοκρισία στην οποία υποβλήθηκε την περίοδο της Δικτατορίας, τεκμηριώνει με στοιχεία δραματουργικά, παραστασιολογικά και συνθηκών πρόσληψης.Αναλύοντας τα βασικά σημεία των έργων, ο Πεφάνης εστιάζει στη σατιρική τους δυναμική και την αλληγορία, τεχνικές που καταργώντας τον χρόνο προεκτείνουν το παρελθόν στο παρόν, ασκώντας κριτική στη Δικτατορία. Η διατήρηση της μνήμης και η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης (και γιατί όχι και πράξης) για την επίτευξη ενός πιο ανθρώπινου μέλλοντος φαίνεται ως ο διακαής πόθος του συγγραφέα. Ανασκευάζοντας ορισμένες πτυχές της αρνητικής πρόσληψης της τριλογίας, ο Πεφάνης αποποιείται τον επιθεωρησιακό χαρακτηρισμό αντιπροτείνοντας έναν «μπρεχτικό ιστορικό σχολιασμό», μέσω του οποίου ο συγγραφέας καταφάσκει στον πολιτικό και κοινωνικό ρόλο του διανοούμενου. Η ιστορία εγείρει επιτακτικά τις αξιώσεις της και ο συγγραφέας ακούει τα κελεύσματά της, αδιαφορώντας ή μετατοπίζοντας προς το παρόν τα κριτήρια της λογοτεχνικότητας και της επιτυχίας. Υπό αυτούς τους όρους ο Πεφάνης καλεί τους ιστορικούς του θεάτρου σε μια επαναξιολόγηση του καμπανελλικού εγχειρήματος. Το θέατρο στην περίπτωση αυτήν εισβάλλει στην ιστορία με σκοπό να την αλλάξει, η αισθητική αυτάρκεια της τριλογίας παραμερίζεται και τη θέση της παίρνει η συνειδητή συμμετοχή του δημιουργού στο φλεγόμενο ιστορικό παρόν και, γιατί όχι, με διευρυμένους ορίζοντες προσδοκιών στη διαμόρφωση καλύτερου μέλλοντος.

Επιχειρώντας την αποκάλυψη του λυρισμού του καμπανελλικού έργου, άμεσα συνδεόμενου με τη δραματουργία του, ο Πεφάνης βάζει στο μεγεθυντικό φακό της θεωρητικής και φιλοσοφικής του παιδείας τα θεατρικά τραγούδια του Καμπανέλλη εξετάζοντας τα τεχνικά τους χαρακτηριστικά, αλλά και τη σχέση τους, ως προς το ύφος και το περιεχόμενο, με τα θεατρικά κείμενα στα οποία εντάσσονται. Η σχέση αυτή, παραπέμποντας στην αντίστοιχη χρήση των τραγουδιών στο θέατρο του Μπρεχτ, είναι λειτουργική καθώς επεξηγεί τα νοήματα του κειμένου και τα εμβαθύνει. Συχνά λειτουργούν και ως μέσα αποστασιοποίησης από τα δραματικά τεκταινόμενα, ως ένας άμεσα δραστικός τρόπος επικοινωνίας και εγρήγορσης του θεατή για τη συμμετοχή του στα γεγονότα. Με βάση τις προαναφερθείσες λειτουργίες των τραγουδιών ο Πεφάνης αναλύει τη χρήση τους στο Παραμύθι χωρίς όνομα, πρώτο έργο όπου ο Καμπανέλλης χρησιμοποιεί τραγούδια και μάλιστα με μεγάλη επιτυχία. Με την ενδελεχή μελέτη των θεατρικών τραγουδιών του Καμπανέλλη, τόσο σε επίπεδο δομής και δραματικής αφήγησης όσο και σε εκείνο του ύφους και του περιεχομένου, ο Πεφάνης με στοιχεία στιχουργίας, μετρικής αλλά και μουσικολογίας, έδειξε τη στενή σχέση των τραγουδιών με τη δραματουργία του Καμπανέλλη, αναδεικνύοντας παράλληλα και μιαν άλλη πτυχή της καλλιτεχνικής του ιδιοσυγκρασίας. Απέδειξε επίσης και τον δυναμικό ρόλο των τραγουδιών στην επικοινωνία του συγγραφέα με το ευρύ κοινό, όπως δείχνει η επιβίωσή τους στη συλλογική μνήμη.

Η διατήρηση της μνήμης και η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης (και γιατί όχι και πράξης) για την επίτευξη ενός πιο ανθρώπινου μέλλοντος φαίνεται ως ο διακαής πόθος του συγγραφέα.

Στο επόμενο κεφάλαιο, ο Πεφάνης με πρώτη ματιά μάς προσγειώνει απότομα στη δαιδαλώδη οικονομική σφαίρα που συνιστά έναν βασικό πυρήνα του έργου Τα τέσσερα πόδια του τραπεζιού. Προτείνει και υποστηρίζει μια νέα ερμηνεία τόσο υπαρξιακή όσο και πολιτική στο έργο, το οποίο η μέχρι τώρα κριτική πρόσληψη αντιμετώπισε επιφανειακά ως υπερβολική ή και φαρσική ηθογράφηση της μεταπολεμικής κοινωνίας, εστιάζοντας στην γκροτέσκα επανάληψη ενός περίεργου τελετουργικού γύρω από τον νεκρό-ζωντανό πατέρα. Ο Πεφάνης εντοπίζει ως βασικό πυρήνα του έργου την παντελή έλλειψη ηθικών ερεισμάτων και υγιών διαπροσωπικών σχέσεων στα μέλη της οικογένειας και την αντικατάστασή τους από το κυνήγι του χρήματος και της εξουσίας.

Στο όγδοο κεφάλαιο η αναζήτηση του Πεφάνη περνάει στον χώρο της θεατρικής πράξης και προτείνει τρόπους σκηνικής ερμηνείας βασικών αξόνων της καμπανελλικής δραματουργίας: του χρόνου, του περάσματος και του εαυτού, επιλέγοντας ως υλικό έργα γραμμένα την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα, στηριζόμενος και σε φιλοσοφικές θεωρήσεις των εννοιών. Καταλήγοντας χαρακτηρίζει τη σκέψη του Καμπανέλλη ποιητική και ερωτηματική, και προτείνει οι σκηνοθετικές απόπειρες του καμπανελλικού λόγου να λάβουν υπόψη τους και τις δύο παραμέτρους.

Ο Πεφάνης, έχοντας την τύχη της στενής σχέσης με τον συγγραφέα και το αρχείο του, ολοκληρώνει τη συμβολή του στη μελέτη της καμπανελλικής χώρας με την πρώτη παρουσίαση δύο άγνωστων έργων: του Κρυφού ήλιου και του Άνθρωποι και ημέρες,φωτίζοντας συστηματικά τις απαρχές μιας πολύτιμης για το νεοελληνικό θέατρο πορείας.

Ο κρυφός ήλιος, που μέχρι πρόσφατα παρέμενε κρυφός, γραμμένος εν μέσω του εμφύλιου σπαραγμού, είναι η πρώτη πριν από το Μαουτχάουζεν εκτεταμένη περιγραφή της ζωής του στρατοπέδου. Παρουσιάζοντας τους ανθρώπους και τις σχέσεις τους στην οριακή κατάσταση του εγκλεισμού, το έργο μάς αποκαλύπτει σαφή στοιχεία της θεατρικής τεχνικής και τέχνης που ο συγγραφέας θα αναπτύξει στη συνέχεια.

Το Άνθρωποι και ημέρες, γραμμένο ένα ή δύο χρόνια πριν από τον Κρυφό ήλιο και μόλις ο συγγραφέας του έχει επιστρέψει από το Μαουτχάουζεν, διεκδικεί σήμερα, μέχρι να μας διαψεύσει μια καινούργια ανακάλυψη, την πρωτιά της δραματουργικής προσφοράς του Καμπανέλλη. Το έργο κινείται στο οικείο του συγγραφέα εκείνη την εποχή ιψενικό κλίμα με κεντρικό πυρήνα ένα ιψενικό τρίγωνο. Διαφαίνονται βασικά μοτίβα, που το συνδέουν με άλλα έργα της καμπανελλικής δημιουργίας, όπως ο απογοητευτικός νόστος, που συναντάμε σε νεότερα έργα, η αμφισημία της επιλογής, η βιωματική μνήμη του στρατοπέδου, την οποία ο ίδιος ο συγγραφέας θα επικαλεστεί για τον ήρωά του σαράντα περίπου χρόνια αργότερα, ο απόηχος της γενέθλιας γης.

gio p pefanis22 Δέκα λοιπόν κείμενα, δέκα συναντήσεις του Πεφάνη με τον συγγραφέα σε διαφορετικό χωροχρόνο, άρα δέκα καταθέσεις ζωής και μνήμης και των δύο. Ο Πεφάνης γνωρίζει σε βάθος και τον συγγραφέα και τον άνθρωπο Καμπανέλλη, βρισκόμενοι σε μια σχέση διαρκούς ανατροφοδότησης των πεδίων τους, αλλά και τρέφοντας την προσωπική τους σχέση με ιδέες και συναισθήματα φιλίας, που αναδεικνύουν τους κοινούς πυρήνες της βιοθεωρίας τους. Μόνο έτσι μπορώ να εξηγήσω την ταυτότητα του στοχασμού που συχνά αναδύεται αβίαστα από τις σελίδες του βιβλίου αυτού ή να εξηγήσω την επίμονη καταβύθιση του μελετητή σε σκοτεινά σημεία της καμπανελλικής γραφής, σαν να θέλει να εξιχνιάσει δικές του ατραπούς ή να λύσει δικούς του κόμπους.