Αρετή Βασιλείου: «Η τύχη ενός θεατρικού χειρογράφου»

Η Αρετή Βασιλείου, αναπληρώτρια καθηγήτρια Θεατρολογίας στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών, με ειδικότητα και σημαντικές μελέτες κυρίως στο νεοελληνικό θέατρο, οι οποίες αποτελούν απαραίτητη βιβλιογραφία για τους ομοτέχνους και σημαντική για τους φιλοτέχνους, εμφανίζεται ξανά στις εκδόσεις με μια άφθονη παραγωγή δύο μελετών[1] και μιας κριτικής έκδοσης έργου του παρελθόντος, ανέκδοτου έως τώρα. Ο Κλέων Ραγκαβής (1842-1917), ρομαντικός ποιητής και θεατρικός συγγραφέας του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού, δεν είναι τόσο γνωστός όσο ο πολυπράγμων και πολυγράφος πατέρας του, Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, εν μέρει επειδή υπήρξε κυρίως διπλωμάτης και ζούσε στο εξωτερικό. Τα έργα του δεν παίχτηκαν όλα στον ελληνικό χώρο, έχει όμως την τιμή να είναι ένας από τους ελάχιστους Έλληνες συγγραφείς του οποίου τα έργα μεταφράστηκαν και παραστάθηκαν στο εξωτερικό, προφανώς λόγω των διασυνδέσεών του, αλλά και επειδή άρεσαν να υποθέσουμε, καθόσον σε μετάφραση η θεατρική του γλώσσα ασφαλώς ήταν πλέον εύληπτη από το κοινό. Στην Ελλάδα, παρότι η καθαρεύουσά του κατά τον 19ο αιώνα ήταν οικεία από την εκπαίδευση, ιδιαίτερα την ανώτερη, και τον δημόσιο λόγο, όπου η χρήση της ήταν εκ των ων ουκ άνευ αλλά και αγαπητή (για να θυμηθούμε την αναφώνηση ενός εισαγγελέα, το 1993, όταν είδε στο θέατρο τη Φαύστα του Βερναρδάκη). Πάντως, οι Ίσαυροι/Εικονοκλάσται (με τον δεύτερο τίτλο υπέβαλε το έργο του στον Λασσάνειο δραματικό διαγωνισμό του Πανεπιστημίου) παίχτηκαν το 1904 από το Βασιλικό Θέατρο με μια λουσάτη υπερπαραγωγή, δίχως να γίνουν αποδεκτοί από τους δημοτικιστές, που είχαν αρχίσει να επιβάλλουν τη δημοτική και μάλιστα την ακραία (αυτήν που ο Σεφέρης αποκαλούσε «δημοτική καθαρεύουσα») και στο θέατρο.

Πρόκειται για ρομαντικό δράμα (ή σύγχρονη τραγωδία) με τα όλα του. Έχει ως θέμα τη διαμάχη για τη βασιλική εξουσία ανάμεσα στην Ειρήνη Αθηναία και τον γιο της Κωνσταντίνο Στ’, που κατέληξε η μητέρα να τυφλώσει τον γιο αλλά και η ίδια να μη μακροημερεύσει – ήταν αντιβασίλισσα, κατόπιν συναυτοκράτειρα και τέλος για λίγα χρόνια αυτοκράτειρα, που υποστήριξε την πρώτη αναστήλωση των εικόνων (οι Ίσαυροι ξεκίνησαν την εικονομαχία), με δεύτερη και οριστική από τη Θεοδώρα, χήρα του εικονομάχου (ή αλλιώς εικονοκλάστη) Θεόφιλου (842), θέμα που ενέπνευσε και τον Άγγελο Τερζάκη (Ο σταυρός και το σπαθί, 1939). Ο Κλέων Ραγκαβής διαπλέκει και μια ρομαντική ιστορία με τον άξονα της θρησκευτικής διαμάχης που ήταν –πώς αλλιώς;– και πολιτική, συν αγώνας για την κατάκτηση της εξουσίας. Ο Κωνσταντίνος, που έχει ήπιο και διαλλακτικό χαρακτήρα, σέβεται και αγαπάει τη μητέρα του, ενώ εκείνη είναι ψυχρή και ανάλγητη απέναντί του και αναζητεί πρόφαση για να τον παραμερίσει. Την παραμερίζει αυτός όταν εκείνη το παρατραβάει, με πραξικόπημα, αλλά δεν έχει το κουράγιο να την εκμηδενίσει. Η αχίλλειος πτέρνα του είναι ο παθιασμένος έρωτάς του για την ακόλουθή της Θεοδότη, την οποία παντρεύεται, γάμος που θεωρείτο παράνομος. Όπως είναι αναγκαίο σε ένα ρομαντικό δράμα, υπάρχει και ο κακός και δύσμορφος μυστικοσύμβουλος της Ειρήνης, που διαβάλλει τον γιο στη μητέρα (δεν θέλει και πολύ) και μηχανεύεται σατανικούς τρόπους για να τον εξουδετερώσει και, φυσικά, σύμφωνα με την ιστορία, το καταφέρνει. Ο Κλέων, που ήταν λόγιος και μεγαλοϊδεάτης (όπως οι περισσότεροι λόγιοι ως το 1922), παραθέτει και εκτεταμένες σημειώσεις σχετικά με τις πηγές του, ενδεχομένως για να υποστηρίξει την ιστορικότητα της πλοκής και των ιδεών που συγκρούονται μέσα στο έργο του και να προωθήσει την εθνική αξία του. Όλες αυτές υπάρχουν στην έκδοση, χρήσιμες καθαυτές.

Η αναδίφηση στο ιστορικό και καλλιτεχνικό παρελθόν μιας χώρας είναι αναγκαία για τη διαμόρφωση της ταυτότητάς της και την εξέλιξη αυτής της ταυτότητας στη διαχρονία.

Η Αρετή Βασιλείου χρησιμοποίησε και τα δύο αρχεία του Κ. Ραγκαβή, της Γενναδείου Βιβλιοθήκης και της Ακαδημίας Αθηνών, όπου απόκεινται τα δυσανάγνωστα χειρόγραφα, για να δημοσιεύσει το κείμενο, σημειώνοντας με παρενθέσεις και τις περικοπές του συγγραφέα για την παράσταση του Βασιλικού ή ίσως και για επόμενες (που όμως δεν υπήρξαν). Επίσης, έκανε έρευνα Τύπου και άλλων πηγών (π.χ. τις Κρίσεις των δραματικών διαγωνισμών). Η καλαίσθητη και τέλεια επιμελημένη έκδοση έχει εκτεταμένη εισαγωγή με όλο το ιστορικό της συγγραφής και της παράστασης του έργου, το τοποθετεί στο συνολικό έργο του Ραγκαβή (έλειπε και έκδοση μιας κωμωδίας του, που ωστόσο δημοσιεύτηκε πρόσφατα), περιγραφή της παράστασης και της κριτικής (με τη νηφάλια αμεροληψία του επιστήμονα θεατρολόγου που τις παραθέτει όλες, θετικές και αρνητικές), και εμβαθύνει, όπως συνηθίζει, στα θρησκευτικά-θεολογικά ζητήματα τόσο του δραματικού χρόνου όσο και της συγγραφής (έχει κάνει παρόμοια μελέτη για τον Αλέξανδρο Μωραϊτίδη), αλλά και συνδέει με τις μελλοντικές θρησκειολογικές αναζητήσεις του Σικελιανού και του Καζαντζάκη.

Οι μελέτες αυτού του είδους είναι βέβαια πρωτίστως επιστημονικές και πολύτιμες ως τέτοιες. Η αναδίφηση στο ιστορικό και καλλιτεχνικό παρελθόν μιας χώρας είναι αναγκαία για τη διαμόρφωση της ταυτότητάς της και την εξέλιξη αυτής της ταυτότητας στη διαχρονία. Άλλωστε, όλο το ιστορικό δράμα του 19ου αιώνα είχε στόχους δημιουργίας εθνικού δράματος και ως τέτοιο κρινόταν και γινόταν αποδεκτό ή όχι στην εποχή του. Έχουν όμως και θέση στις βιβλιοθήκες μορφωμένων αναγνωστών και επιστημόνων όχι απαραίτητα ερευνητών-συγγραφέων (λ.χ. φιλολόγων ή λογίων παντός είδους ή πεζογράφων ή και ποιητών που αναζητούν έμπνευση στο παρελθόν). Ίσως όμως, με τις ευφάνταστες σύγχρονες σκηνοθεσίες, να μπορούσε να παρασταθεί με γλωσσική επεξεργασία ή και με αποδόμηση/αναδόμηση, όπως συνηθίζεται στο σύγχρονο θέατρο. Ο αείμνηστος Σπύρος Ευαγγελάτος είχε παρουσιάσει τέτοιους πειραματισμούς. Η Βασιλείου δεν φείσθηκε κόπου και παρέδωσε ένα ακόμα δυσεύρετο και ξεχασμένο κείμενο με όλα τα συμπαρελκόμενά του για τον φιλομαθή αναγνώστη, κάτι που αποτελεί ζητούμενο για τη νεοελληνική θεατρολογία ή τη φιλολογία. Αρκετά άγνωστα ή λησμονημένα έργα έχουν εμφανιστεί ή επανεμφανιστεί, σε δημοσιεύσεις ή εκδόσεις (τελευταία και εκδότες έχουν πειστεί για την αξία τους).

ΣΗΜΕΙΩΣΗ
ar vasileiou22 [1] Πρόκειται για μια μονογραφία με τίτλο και θέμα Μνήμη και ταυτότητα στο θέατρο του Γιώργου Διαλεγμένου, Παπαζήσης, Αθήνα 2022, 627 σελ., και Η τέχνη στο τέλος της ιδεολογίας, Αμολγός, Αθήνα 2022, 238 σελ., για το Θέατρο Τέχνης και τον Κάρολο Κουν.