Αλέξης Πολίτης: «1821-1831: Μαζί με την ελευθερία γεννιέται και η καινούρια λογοτεχνία»
Ένα ακόμη πολύ καλό βιβλίο έρχεται να προστεθεί στα εμπνευσμένα από τη μεγάλη επέτειο των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση. Ο ομότιμος καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης, Αλέξης Πολίτης, με τον μακρό, πεζοφανή, αλλά και με τον τρόπο του, ποιητικό τίτλο 1821-1831: Μαζί με την ελευθερία γεννιέται και η καινούρια λογοτεχνία, που μοιάζει να παραφράζει τον στίχο του Σολωμού μήγαρις έχω άλλο στο νου μου, πάρεξ ελευθερία και γλώσσα ή του Ελύτη Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου, με τα πρώτα λόγια του Ύμνου. Γλώσσα, Επανάσταση, Λογοτεχνία σε επαναστατική αρμονία.
Το βιβλίο περιέχει ενότητες στις οποίες ο καθηγητής ερευνά τι συμβαίνει στην Ποίηση, στην Πεζογραφία, στη Λογιοσύνη, στα χρόνια της προαναφερθείσας δεκαετίας, όταν αρχίζει και ο Έλληνας να αυτοπροσδιορίζεται ως Γραικός, ως άνθρωπος με εθνική συνείδηση, φωτισμένος από τη Γαλλική Επανάσταση και τον Διαφωτισμό, και όχι Ρωμιός και υπήκοος μιας άλλης εξουσίας. Εκείνο που συγκεκριμένα απασχολεί τον συγγραφέα είναι το «αν –και πόσο– τα χρόνια της Επανάστασης συνιστούν επαναστατική περίοδο και στους ποικίλους τομείς της διανόησης» και αυτό θα διατρέξει στις πυκνές ουσίας και πληροφοριών σελίδες του μικρού πλην σπουδαιότατου βιβλίου του.
Ονομάζει το διάστημα ανάμεσα στα 1810-1820 χρόνο προετοιμασίας, επειδή το δημοτικό τραγούδι σ’ αυτό συμβάλλει, ενώ στις παράλληλες λογοτεχνικές εκφράσεις συμπεριλαμβάνονται μαζί με το δημοτικό τραγούδι, το παραμύθι, τα παραδοσιακά αναγνώσματα και τα λαϊκά έντυπα. Όμως η επικοινωνία των Ελλήνων του εξωτερικού με την Ευρώπη θα φέρει εκδόσεις, βιβλία, μουσική, θέατρο, θα γνωστοποιήσει την Ελλάδα στα μεγάλα ευρωπαϊκά κέντρα, θα δημιουργήσει ένα ενδιαφέρον στους Ευρωπαίους, παρά τον ανταγωνισμό από την Εκκλησία.
Ο Αθανάσιος Χριστόπουλος και ο Γιάννης Βηλαράς, πρωτοπόροι της αλλαγής, θα προσέξουν στα ποιήματά τους και τη διατύπωση, και όχι μόνο το νόημα. Ο Βηλαράς μάλιστα εκδίδει τη μελέτη Ρομέηκη γλόσα στην Κέρκυρα το 1814 και ο Χριστόπουλος τα Λυρικά. Κυκλοφορούν επίσης ο Θούριος του Ρήγα, που τραγουδιόταν σαν δημοτικό τραγούδι, καθώς και άλλοι Θούριοι νεοτέρων δημιουργών σε ευρωπαϊκούς ρυθμούς και μέτρα, αλλά αρχαιοπρεπή γλώσσα. Παρ’ όλα αυτά δεν υπάρχει ακόμα η έννοια του λογοτέχνη. Την ίδια εποχή ακμάζει και το θέατρο, αλλά στο Βουκουρέστι και στην Οδησσό και μέσω του Λόγιου Ερμή διασπείρεται παντού. Στην Ελλάδα το θέατρο κινείται στη Σύρο και στα Επτάνησα, αλλά ελάχιστα. Στην πεζογραφία τα βήματα είναι πολύ δύσκολα, την ώρα που η Ευρώπη ζει τον χρυσό αιώνα της...
Πρώτη ποιητική πράξη της δεκαετίας είναι ένα μικρό φυλλάδιο με τον πονηρά αθώο τίτλο Άσματα και πονήματα διαφόρων. Εν Κοσμοπόλει, που εκδόθηκε στο Ιάσι, όταν ο Υψηλάντης πάσχιζε να στεριώσει την Επανάσταση στις παρίστριες ηγεμονίες. Είκοσι δύο θούριοι, είδος προτιμώμενο, και ένα μικρό πεζό εκθειάζουν την είσοδο του Τσάρου στα οθωμανικά εδάφη, ειδοποιώντας τους Γραικούς «και θέλετε ιδεί μίαν Κραταιάν δύναμιν να υπερασπιστεί τα δίκαιά μας!», φράση που θυμίζει τη διακήρυξη «Μάχου υπέρ πατρίδος». Το 1821, ο Δημήτριος Υψηλάντης προσκαλεί διάφορους φιλέλληνες και καθίζει σε μια γωνιά έναν με κομμένα και τα δύο πόδια, ο οποίος αρχίζει να ψάλει σαν Τυρταίος τα κατορθώματα των αγωνιστών. «Λυπόμουν που δεν μπορούσα να καταλάβω και να εκτιμήσω τους στίχους· μπορώ όμως να βεβαιώσω για τη δύναμη των πνευμόνων του ανάπηρου βάρδου», αφηγείται ο Γάλλος αξιωματικός Μάξιμος Raybaud. Το 1822, στο Ναβαρίνο, ένας Ούγγρος εθελοντής παίζει στο βιολί του στο καφενείο του χωριού το «Τραγούδι της Ελευθερίας» και όλοι τραγουδούν, κλαίγοντας και βροντοφωνάζοντας, πυροβολώντας σαν δαιμονισμένοι σε φρενοκομείο με γουρλωμένα μάτια. Καταλαβαίνοντας ή όχι, οι επαινούμενοι και οι ακροατές ενθουσιάζονταν.
Γλώσσα, Επανάσταση, Λογοτεχνία σε επαναστατική αρμονία.
Αξίζει μνείας η δίγλωσση έκδοση των λυρικών του Χριστόπουλου, Ο Νέος Ανακρέων, με την οποία ενημερώνει τους Ευρωπαίους για ό,τι συμβαίνει στην Ελλάδα. Τον Νοέμβριο του 1821, στο Παρίσι δημοσιεύεται Ο Δήμος. Ποίημα κλέφτικον, σύνθεση του Σπυρίδωνος Τρικούπη, σε 15σύλλαβο στίχο του λαού και ο Κοραής, αν και δεν αγαπά την ποίηση, παραφράζει τον θούριο του Τυρταίου, με στόχο πάντα να συγκινήσει την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη.
Η καίρια τομή γίνεται το 1822 στα Επτάνησα, από τον κύκλο της Ζακύνθου, όπου υπάρχει μεγάλη παράδοση και όπου η μεγάλη προσωπικότητα του Σολωμού επισκιάζει τους πάντες. Ωστόσο, αναπτύσσεται η τάση να γράψουν και οι Επτανησιώτες δημοτικό τραγούδι, δοξαστικό όμως και νικητήριο. Πολλοί κάνουν συλλογές, όπως ο Κλοντ Φολιέλ, το 1825, η οποία κυκλοφορεί στα γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά, ρωσικά, διαβάζεται στα σαλόνια και κάνει αίσθηση με το «καλλιεργημένο ποιητικό αίσθημα» των τραγουδιών, γνωστοποιώντας το θέμα της Ελλάδας στους Ευρωπαίους. Ο Αντώνιος Μάτεσης παραδίδει «Πραγματεία περί γλώσσης», ενώ το θεατρικό του έργο Βασιλικός είναι το μόνο ώριμο δείγμα του αιώνα. Ο Διονύσιος Σολωμός όμως είναι το μεγάλο κεφάλαιο της Επτανήσου, ο οποίος μελετά τις πηγές, αλλά έχει ευρωπαϊκούς προσανατολισμούς. Με τον Σολωμό η λογοτεχνία αποκτά «την απόλυτη αυταξία […] λειτουργεί καθ’ εαυτή».
Η περίπτωση του Ανδρέα Κάλβου, ιδιότυπη, καθαρώς ιταλική, με έντονη την επίδραση του Ούγου Φώσκολου, οικοδόμημα μεγαλειώδες, ανοίγει τον τρίτο δρόμο στην Επτανησιακή ποίηση, μετά τον Σολωμό και τα δημοτικοφανή του Τρικούπη.
Ο Λόρδος Μπάιρον με τον ερχομό και τον θάνατό του στο Μεσολόγγι στις 19 Απριλίου 1824 διεθνοποιεί, επίσης, την ελληνική υπόθεση και την ελληνική λογοτεχνία. Ο Σολωμός και ο Κάλβος γράφουν ποιήματα για τον θάνατό του, ο Τρικούπης στις 22 Απριλίου εκφωνεί έναν «αυτοσχέδιο επικήδειο» από τους καλύτερους που έχουν γραφτεί και αναδεικνύει την ελληνική γλώσσα. Επίσης μεταφράζει το ποίημα του Μπάιρον «Σήμερα έγινα τριάντα έξι χρονών». Ποίημα και μετάφραση δημοσιεύονται στα Ελληνικά Χρονικά στις 11-2-1825.
Ο Αλέξης Πολίτης θα σχοληθεί με όσους έγραψαν εκτός Ελλάδος και απευθύνονταν στην ελληνική διανόηση της Ευρώπης, όπως οι σπουδασμένοι Φαναριώτες, αλλά θα ασχοληθεί και με τους εντός του επαναστατημένου χώρου δημιουργούς. Ο Αλέξανδρος Σούτσος με τις σάτιρές του θα ασκήσει κοινωνική κριτική, ενώ ο αδελφός του Παναγιώτης θα γίνει γραμματέας του Καραϊσκάκη, θα γράψει «Τραγούδιον εις την πτώση του Μεσολογγίου» και άλλα, τα οποία δημοσίευσε ένα έτος μετά στην Ύδρα.
Στην πεζογραφία έχουμε μόνο μεταφράσεις ξένων συγγραφέων. Δημιουργούνται όμως τυπογραφεία σε πολλές πόλεις και εκδίδονται έντυπα, όπου γράφονται ακόμα και θεατρικές και λογοτεχνικές κριτικές.
Εν ολίγοις πρόκειται για μία πολύ παραγωγική δεκαετία, με πολλές ανακατατάξεις και αλλαγές που βγάζουν την Ελλάδα από την αφάνεια και δείχνουν τα βήματα της προς την πολιτισμένη Ευρώπη.
1821-1831: Μαζί με την ελευθερία γεννιέται και η καινούρια λογοτεχνία
Ποίηση, πεζογραφία, λογιοσύνη
Αλέξης Πολίτης
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
136 σελ.
ISBN 978-960-524-600-6
Τιμή €9,00
