John Lewis Gaddis: «Το τοπίο της Ιστορίας»
Τι είναι Ιστορία; Ποιο είναι το έργο του ιστορικού; Ποια η σχέση ανάμεσα στην «ιστορική πραγματικότητα» και την ανακατασκευασμένη από τον ιστορικό εικόνα της; Βασικά ερωτήματα για τον στοχαστή της Ιστορίας, του τρόπου με τον οποίο αυτή πραγματώνεται ως επιστήμη. Πώς μπορεί να λειτουργήσει ή πώς λειτουργεί ο επαγγελματίας ιστορικός ενώπιον ενός άγνωστου σ’ αυτόν κόσμου, που διαμορφώθηκε σε άγνωστο, παρελθόντα χρόνο και στην παροντική του –διαφοροποιημένη– πραγματικότητα, την οποία ο ίδιος εσωτερικεύει ως βιωμένη εμπειρία; Και τι ακριβώς είναι το επιστημονικό «προϊόν» του ιστορικού, πόσο και αν μπορεί να μιλήσει για αντικειμενικότητα, για ακρίβεια, για απροκατάληπτη αναζήτηση και χρήση των τεκμηρίων του παρελθόντος; Σύνθετη διανοητική διεργασία η αναστοχαστική προσέγγιση του έργου του ιστορικού από τον ίδιο, καθώς υπερβαίνει την πραγματολογία πηγών, κατάλοιπων και τεκμηρίων για να αναχθεί –με βάση τον θεωρητικό, φιλοσοφικό και μεθοδολογικό του προσανατολισμό– στη συγκρότηση μιας γραφής για την ιστορία και το έργο που επιτελεί και στο οποίο εντάσσεται και ο ίδιος – ένας από τους συντελεστές της, ίσως ο σπουδαιότερος μετά την πρωτογενή «ύπαρξη» των γεγονότων.
Μια επικαιροποιημένη, θα λέγαμε, (αυτο)βιογραφία της Ιστορίας και του ιστορικού θα επιχειρήσει ο καθηγητής Στρατιωτικής και Ναυτικής Ιστορίας στην έδρα Robert A. Lovett του Πανεπιστημίου του Γέιλ, John Lewis Gaddis, στο έργο του Το τοπίο της Ιστορίας: Πώς οι ιστορικοί χαρτογραφούν το παρελθόν (Εκδ. Πεδίο, Αθήνα 2019, τίτλος πρωτοτύπου: The Landscape of History. How Historians Map the Past, 2002). Την ευκαιρία συγγραφής θα του προσφέρει ένα σύνολο διαλέξεων που επέλεξε για τα φοιτητικά του ακροατήρια στο κτίριο των Εξεταστικών Κέντρων στη High Street κατά τη διάρκεια του διορισμού του στην Έδρα Επισκέπτη Καθηγητή Τζορτζ Ίστμαν στο Κολέγιο Μπάλιολ του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, για το ακαδημαϊκό έτος 2000-2001.
Το προκλητικό, για την αναστοχαστική σκέψη του, ερώτημα ήταν: Πώς σκέφτονται οι ιστορικοί; Το πεδίο που εκτείνεται μπροστά του είναι αχανές και πολύτροπο. Έχει προηγηθεί αφενός μια πραγματική επανάσταση στον χώρο της ακαδημαϊκής ιστορίας: από τη μετακίνηση της αφηγηματικής, συμβαντικής ιστορίας του 19ου αιώνα σε κοινωνικοεπιστημονικού προσανατολισμού μορφές έρευνας και γραφής: αποφασιστική στροφή που εγκαινιάζει η Σχολή των Annales και φτάνει την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα μέχρι τη διατύπωση της μεταϊστορικής εποχής, ότι δηλαδή η Ιστορία όπως τη γνωρίζαμε θα σταματήσει να υπάρχει, καθώς δεν υπάρχει πια η μεγάλη αφήγηση που θα συνέχει και θα νοηματοδοτεί την Ιστορία. Και αφετέρου ακολούθησαν σημαντικά έργα προβληματισμού πάνω στο έργο της Ιστορίας και του ιστορικού, στις μεθόδους και τα εργαλεία με τα οποία ο ιστορικός ανασκάπτει το παρελθόν (ανάμεσά τους και το σχετικά πρόσφατα μεταφρασμένο έργο του Hayden White, Λογοτεχνική θεωρία και ιστορική συγγραφή, όπου ο ιστορικός λόγος θεωρείται σε μια διαρκή συνοδοιπορία τέχνης και επιστήμης).
Ο Gaddis αναφέρεται σε δύο κλασικά έργα, στους συγγραφείς των οποίων επιθυμεί να αποτίσει τιμή, γιατί οι εισαγωγές τους στην ιστορική μέθοδο τον ώθησαν πρώτη φορά να σκεφτεί πάνω στην Ιστορία: στον Marc Bloch (Τhe Historian’s Craft – Απολογία για την Ιστορία) και στον E.H. Carr (What is History? – Τι είναι η Ιστορία;). Αναφέρει χαρακτηριστικά στην εισαγωγή της Απολογίας του ο Marc Bloch σχετικά με την προθετικότητα της συγγραφής του: «Πες μου λοιπόν, μπαμπά, ποια είναι η χρησιμότητα της Ιστορίας;» ρωτούσε πριν από λίγα χρόνια τον ιστορικό πατέρα του ένα νεαρό αγόρι, με τον οποίο διατηρώ έναν ιδιαίτερο δεσμό. Μακάρι να μπορούσα να ισχυριστώ πως το βιβλίο τούτο (Τhe Historian’s Craft) αποτελεί την απάντησή μου… Το ζήτημα που θέτει, με την ενοχλητική αμεσότητα της ατίθασης αυτής ηλικίας, δεν είναι τίποτε άλλο από τη νομιμοποίηση της Ιστορίας». Και απαντώντας στη σκοπιμότητα μιας απάντησης ο Marc Bloch: «Προσοχή λοιπόν, ο ιστορικός καλείται να τακτοποιήσει τους λογαριασμούς του. Κάνοντάς το δεν μπορεί να αποφύγει μιαν εσωτερική ταραχή. Ποιος παλαιός και έμπειρος τεχνίτης δεν έχει αναρωτηθεί, σε κάποια αιφνίδια στιγμή αμφιβολίας, αν ανάλωσε τη ζωή του σοφά; Η ερώτηση ξεπερνά κατά πολύ τους μικροδισταγμούς μιας επαγγελματικής συνείδησης. Στην ουσία αφορά ολόκληρο τον δυτικό μας πολιτισμό» (Marc Bloch, Απολογία για την Ιστορία, Εναλλακτικές Εκδόσεις, 1994, σ. 35-36).
Μια ανάλογη κατάσταση ωθεί τον J.L. Gaddis στη δική του προσέγγιση. Η βάσανος της ενδοσκόπησης και ταυτόχρονα η φιλοσοφική εμβάθυνση στην πολυπλοκότητα που συνιστούν σήμερα οι πολλαπλοί δρόμοι «ανάγνωσης» του παρελθόντος από το παρόν και οι διεκδικήσεις του μέλλοντος από το παρελθόν, δημιουργούν την αγχώδη εκείνη κατάσταση διανοητικής πολιορκίας, από την οποία κανείς στοχαστικός νους δεν αποδιδράσκει. «Είχα αρχίσει να ανησυχώ ότι όλο αυτό το διάβασμα και οι συζητήσεις μπορούσε σύντομα να αρχίσουν να έχουν στο μυαλό μου επιπτώσεις όπως αυτές που περιγράφει ο Θερβάντες για κάποιον άνθρωπο από τη Λα Μάντσα που είχε διαβάσει πάρα πολλά βιβλία για τους περιπλανώμενους ιππότες: τέτοια σύγχυση προκάλεσε στον εαυτό του με αυτό το είδος της μελέτης που… το μυαλό του… στέγνωσε και κατέληξε να χάσει τα λογικά του… Αισθάνθηκα την ανάγκη, σε αυτή τη φάση της ζωής μου, να αρχίσω να ξεκαθαρίζω τα πράγματα, για να μην καταλήξω να μάχομαι με ανεμόμυλους…» (σ. 13).
Να τον «στοιχειώνει» φαίνεται ωστόσο το οριακής αξίας έργο των αναφερθέντων προκατόχων του. Τι περισσότερο ή τι διαφορετικό να πει και κυρίως πώς να αναμετρηθεί με τη σαφήνεια, τη συντομία και το πνεύμα – με μια λέξη, την κομψότητα στην έκφρασή τους. Αλλά το «γεγονός» –η Ιστορία– καθώς παράγεται συνεχώς μέσα στον και από τον χρόνο, το ίδιο και η στοχαστική σκέψη γύρω από την Ιστορία και τις μεθόδους της, εξελίσσεται και προχωρεί αφομοιωτικά. Κάποτε και ανατρεπτικά. Έτσι, ο Gaddis θα διανύσει την απόσταση που μεσολάβησε από τα προηγούμενα έργα μέχρι τη δική του εποχή, κατά την οποία η ιστορική έρευνα βρέθηκε να συνομιλεί όχι μόνο με τις κοινωνικές επιστήμες, αλλά να συγκλίνει και προς τις μεθόδους των φυσικών επιστημών με τη συνεπικουρία και των ηλεκτρονικών υπολογιστών.
Γι’ αυτόν τον λόγο, το βιβλίο του John Lewis Gaddis προσφέρει στους αναγνώστες του ένα πειστικό κάτοπτρο αυτοαναγνώρισης, καθώς πορεύονται προς το θολό, απροσδιόριστο μέλλον, περνώντας από την πραγματικότητα του παρόντος τους, που μεταβάλλεται αεικίνητα σε «τοπίο» της Ιστορίας τους. Άξιο το ταξίδι!
Συναρπαστικός στην αξιοποίηση μιας μεταφορικής γλώσσας, με άπειρα παραδείγματα από την παλαιοντολογία, την εξελικτική βιολογία, τη γεωλογία, την αστρονομία, τη μετεωρολογία, την πολεοδομία, τη λογοτεχνία και τα εικαστικά, θα επιχειρήσει να ξαναδεί το αντικείμενο της Ιστορίας –τα βασικά της ερωτήματα– με βάση πια τις σύγχρονες εξελίξεις των μαθηματικών (Πουανκαρέ, σ. 130-131), της τεχνολογίας των υπολογιστών και των νέων επιστημών του χάους και της πολυπλοκότητας, βάσει των οποίων προσφέρεται η δυνατότητα εκτροπής από την κλασική θεώρηση της φύσης και της ιστορίας: και επινόησης νέων όρων που θα χαρακτηρίζουν την απροσδιοριστία των μηχανισμών της Ιστορίας (σ’ αυτούς ανήκει και το φαινόμενο των αλληλεξαρτώμενων μεταβλητών, σ. 99 κ.ε.) αν όχι –το πιο φιλόδοξο– την πραγματική της φύση.
Το τοπίο της Ιστορίας: Ποιο είναι το «τοπίο» και πώς το θεάται ο άνθρωπος; Με μιαν αλληγορική εικαστική ματιά, ο συγγραφέας μάς εισάγει στη χαρτογράφηση του παρελθόντος: στο έργο δηλαδή του ιστορικού. Ο Οδοιπόρος πάνω από τη θάλασσα της ομίχλης, πίνακας του Κάσπαρ Ντάβιντ Φρίντριχ (1818), με την αινιγματική ανδρική φιγούρα που μας έχει στραμμένα τα νώτα, ατενίζοντας, από ένα υπερυψωμένο σημείο, το τοπίο που γνωρίζει ότι υπάρχει αλλά δεν το βλέπει. Κι ακολουθεί –για τον ίδιο λόγο– η τελευταία σκηνή από την ταινία του Τζον Μάντεν Ερωτευμένος Σαίξπηρ (1998), όπου η μοναχική φιγούρα της Γκουίνεθ Πάλτροου στον ρόλο της Βιόλας από τη Δωδέκατη νύχτα, σε μιαν ερημική παραλία κατευθύνεται προς τη στεριά, η οποία ωστόσο, όπως η κάμερα αποκαλύπτει, είναι μια αχαρτογράφητη ήπειρος. Έτσι αντιμετωπίζει το παρελθόν ο συγγραφέας: ένα είδος τοπίου. Και τη θέση του ιστορικού ανάλογη με κείνη των δύο μορφών που αναπαρίστανται στις εικόνες του: το ταυτόχρονο αίσθημα σημαντικότητας και ασημαντότητας, αποχωρισμού και δέσμευσης, υπεροχής και ταπεινότητας, περιπέτειας αλλά και κινδύνου. Η ταλάντευση μεταξύ αυτών των δύο πόλων –θα υποστηρίξει– είναι η ουσία της ιστορικής συνείδησης (σ.212).
Από το δεύτερο κεφάλαιο και εξής θα παρακολουθήσουμε την ανέλιξη της σκέψης του συγγραφέα σχετικά με τον τρόπο που ο ιστορικός πραγματώνει αυτή την κατάσταση: στη διαχείριση του χρόνου, του χώρου και της κλίμακας (κεφ. «Χρόνος και χώρος», σ.43-70)· στην εξαγωγή διεργασιών του παρελθόντος από σωζόμενες δομές (κεφ. «Δομή και διεργασία», σ.71-98)· στην εξειδίκευση της γενίκευσης (κεφ. «Η αλληλεξάρτηση των μεταβλητών», σ.99-126)· την ενσωμάτωση του τυχαίου στην κανονικότητα (κεφ. «Χάος και πολυπλοκότητα», σ.127-154)· τη διαφοροποίηση των αιτίων (κεφ. «Αιτιότητα, Απρόοπτα και Αντιπαραδείγματα», σ.155-182)· την υποχρέωση να εισχωρήσουμε στον νου ενός άλλου ατόμου ή μιας άλλης εποχής, αλλά στη συνέχεια να βγούμε ξανά απ’ αυτή (κεφ. «Μόρια με δική τους βούληση», σ.183-210). Και τέλος τη διαυγή, ανακεφαλαιωτική ενότητα «Με το βλέμμα του ιστορικού» (σ.211-244).
Ο συγγραφέας θα θεμελιώσει κάτω από το πρίσμα της έντασης των αντιθέσεων, την απάντηση στα ερωτήματα που συνδέονται με τη σχέση ανάμεσα στο γεγονός αυτό καθαυτό και στη «δεύτερη ζωή» του από τον ιστορικό: υπογραμμίζοντας ότι η ιστορία, όπως και η χαρτογραφία, προσφέρουν μιαν αναπαράσταση της πραγματικότητας, χωρίς ωστόσο να είναι η ίδια η πραγματικότητα· κατασκευή οπωσδήποτε ανοίκεια σε όποιον έζησε πραγματικά τα γεγονότα (σ.221). Η καταδυνάστευση του παρελθόντος από τον ιστορικό μέσα στη δευτερογενή ιστορική του αφήγηση σημαίνει ταυτόχρονα και απελευθέρωσή του, καθώς η καταπίεση της ιδιαιτερότητας του παρελθόντος οδηγεί στην αναγνωσιμότητά του, με τελικό στόχο να καταστεί προσβάσιμο στο παρόν και στο μέλλον: διασφαλίζοντας και ένα είδος μονιμότητας, καθώς ο ιστορικός ελευθερώνει γεγονότα και πρόσωπα από την «αχαριστία» της λήθης. Έτσι αποδεικνύεται και η φύση της ιστορικής συνείδησης, που ανακύπτει από την ένταση μεταξύ αντιθέτων. Και προσδιορίζεται ο τελικός σκοπός μελέτης της Ιστορίας, προσφέροντας στο «παιδί» του Marc Bloch την οριοθετημένη από τις επαγωγές και τις τεκμηριώσεις του συγγραφέα στοχαστική του απόφανση: σκοπός μελέτης της ιστορίας είναι να επιτύχουμε τη βέλτιστη ισορροπία, πρώτα μέσα μας, έπειτα όμως στο πλαίσιο της κοινωνίας, μεταξύ των πόλων της καταπίεσης και της απελευθέρωσης (σ.238). Με άλλα λόγια, οδεύοντας προς την ενηλικίωση, κατακτούμε την παγίωση της ανθρώπινης ταυτότητας – της αναγνώρισης της ασημαντότητάς μας στο ευρύτερο πλαίσιο των πραγμάτων.
Ο John Lewis Gaddis ατενίζοντας Το τοπίο της Ιστορίας έχει κατακτήσει την προσωπική του ενηλικίωση, την ενήλικη σοφία του ερευνητή ιστορικού, καθώς διασχίζει με πρωτοπόρο, στοχαστικό βηματισμό την πολύγλωσση φύση των γεγονότων του παρελθόντος. Αναδημιουργεί το ανθρώπινο μέσα από τη φωνή του παρελθόντος για την κατανόηση του οποίου στο παρόν και τη μετάγγισή του στο θολό, απροσδιόριστο μέλλον, ρίχνει στην άνιση μάχη μ’ αυτό τα όπλα που η συσσωρευμένη εμπειρία της επιστήμης και της φιλοσοφίας και των ευρηματικών συναντήσεών τους προσφέρει. Έχει κατακτήσει, στον βαθμό που του είναι αναγκαίες, τις βασικές αρχές και τα φαντασιακά τοπία των σύγχρονων φυσικών επιστημών, υπερβαίνοντας τα «συμβάντα» των κοινωνικών επιστημών, και διασυνδέει τη μεθοδολογία και τις επαγωγικές συλλήψεις τους με την ανταπόκρισή τους στο ανθρώπινο πεδίο της Ιστορίας. Επιπλέον δεν παραλείπει, μέρος κι αυτό της προσωπικής του ανθρώπινης ταυτότητας, την εσωτερίκευση του ρόλου του ως δασκάλου. «Η πιο ικανοποιητική στιγμή στη διδασκαλία έρχεται, για μένα τουλάχιστον, μαζί με τη συνειδητοποίηση ότι πλέον ο φοιτητής μου γνωρίζει περισσότερα από ό,τι εγώ πάνω σε ένα συγκεκριμένο θέμα» (σ.243).
Ο λόγος του ουσιαστικός, καλλιτεχνικός –με χιούμορ και ειρωνεία κάποτε–, πειθαρχημένος μέσα στις ελεύθερες πτήσεις του, όπως άλλωστε και η θεώρησή του της Ιστορίας, είναι ως να καλύπτει τις αποστάσεις μιας διαδρομής από το παρελθόν στο μέλλον με μόνιμο σταθμό το παρόν και τα νεανικά του ακροατήρια: στη διατομή αυτών των χρόνων όπου μπορεί κανείς να συναντήσει τη σοφία, την ωριμότητα, την αγάπη για τη ζωή και μια ζωή με αγάπη (σ.244).
Ο άνθρωπος «αιχμαλωτίζεται» μέσα στην Ιστορία. Υπείκει στους προσδιορισμούς της και ταυτόχρονα αποδιδράσκει συνεχώς απ’ αυτή. Και ποιος μπορεί να αρνηθεί ότι βρίσκεται έξω από τον ιστό της Ιστορίας; Γι’ αυτόν τον λόγο, το βιβλίο του John Lewis Gaddis προσφέρει στους αναγνώστες του ένα πειστικό κάτοπτρο αυτοαναγνώρισης, καθώς πορεύονται προς το θολό, απροσδιόριστο μέλλον, περνώντας από την πραγματικότητα του παρόντος τους, που μεταβάλλεται αεικίνητα σε «τοπίο» της Ιστορίας τους. Άξιο το ταξίδι!
Το τοπίο της Ιστορίας
Πώς οι ιστορικοί χαρτογραφούν το παρελθόν
John Lewis Gaddis
μετάφραση: Μαρία Ακριβάκη
Πεδίο
288 σελ.
ISBN 978-960-635-082-5
Τιμή €15,90
