Θεοφάνης Τάσης: «Ψηφιακός ανθρωπισμός»

Η παραπάνω έννοια εμφανίζεται πρόσφατα (2019) στο λεγόμενο «Μανιφέστο της Βιέννης για τον Ψηφιακό Ανθρωπισμό», διακήρυξη που συντάχτηκε στο πλαίσιο διεθνούς συμποσίου, οργανωμένου από το Πολυτεχνείο της Βιέννης, ως ένα καταστατικό κείμενο προβληματισμού πάνω στα δεδομένα της νέας τεχνολογικής (ψηφιακής) επανάστασης του 21ου αιώνα, των αναδιατάξεων που επιφέρει σχεδόν ακαριαία σε όλα τα πεδία της ατομικής και συλλογικής ζωής και της ανάγκης φιλοσοφικού αναστοχασμού πάνω σε θεμελιώδη ζητήματα επεξεργασίας ενός νέου ψηφιακού ανθρωπισμού.

Οι απόψεις του Sir Timothy John Berners-Lee, ιδρυτή του Παγκόσμιου Ιστού, στα 28α γενέθλια του WWW (12-3-2017), υπογραμμίζουν τις ανησυχίες που προκαλεί η νέα ψηφιακή πραγματικότητα: «Σήμερα συμπληρώνονται 28 χρόνια από τότε που υπέβαλα την αρχική μου πρόταση για τον Παγκόσμιο Ιστό. Φαντάστηκα τον Ιστό ως μια ανοιχτή πλατφόρμα που θα επιτρέπει σε όλους, παντού, να μοιράζονται πληροφορίες, να έχουν ευκαιρίες πρόσβασης και να συνεργάζονται χωρίς περιορισμούς σε γεωγραφικά και πολιτισμικά όρια. Με πολλούς τρόπους, ο Ιστός έχει ανταποκριθεί σε αυτό το όραμα, αν και υπήρξε επαναλαμβανόμενη μάχη για να παραμείνει ανοιχτός. Αλλά κατά τους τελευταίους 12 μήνες, ανησυχώ όλο και περισσότερο για τρεις νέες τάσεις, τις οποίες πιστεύω ότι πρέπει να αντιμετωπίσουμε για να μπορέσει ο Ιστός να εκπληρώσει τις πραγματικές του δυνατότητες ως εργαλείο που εξυπηρετεί όλη την ανθρωπότητα». Και αναφέρεται στο μονοπώλιο του Παγκόσμιου Ιστού, στην ενορχηστρωμένη, από ψηφιακά δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης, άνοδο ακραίων απόψεων και συμπεριφορών, στον σχηματισμό νησίδων παραπληροφόρησης από φιλτρόσφαιρες (filter bubbles) και αντηχεία (echo chambers), στην απώλεια της ιδιωτικής ζωής και την επέκταση της επιτήρησης.

Πέρα από τον αρχικό οραματισμό του Tim Berners-Lee, προϊόντος του χρόνου φαίνεται να «κατασκευάζεται» ένα εντελώς διαφορετικό, για τον άνθρωπο και την ανθρώπινη φύση, περιβάλλον, στο οποίο η προσαρμογή θα προκαλέσει (ενδεχομένως) τη μετάλλαξη της ανθρωπινότητας (και στη βιολογική της διάσταση). Πάνω σ’ αυτόν τον καίριο προβληματισμό οικοδομείται η επιστημονική σκέψη του Θεοφάνη Τάση, καθηγητή της Σύγχρονης Πρακτικής Φιλοσοφίας στο Alpen-Adria Universität στην Αυστρία και σε άλλα πανεπιστήμια της Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών. Ήδη στην Ελλάδα έχουν κυκλοφορήσει τα έργα του Καστοριάδης: Μια φιλοσοφία της αυτονομίας (Ευρασία, 2007) και Πολιτικές του Βίου: Η Ειρωνεία (Ευρασία, 2012), Πολιτικές του Βίου ΙΙ: Η επιμέλεια εαυτού στην εικονιστική κοινωνία (Αρμός, 2017), με τα οποία ο συγγραφέας μάς μυεί στο εννοιολογικό περιβάλλον της νέας εποχής και στις σχέσεις πολιτικής, κοινωνίας, ηθικής και ψηφιακής τεχνολογίας, εστιάζοντας στις έννοιες εικόνα / εικονιστική κοινωνία / εικονιστικό υποκείμενο, ορατότητα, πληθωριστική ελευθερία, αυταρχικός λαϊκισμός, θνητότητα και τέχνη του βίου.

Η πολυδιάστατη κρίση της Δύσης στις αρχές του 21ου αιώνα μπορεί να κατανοηθεί εν μέρει ως σύμπτωμα της καινοφανούς ανάδυσης της εικονιστικής κοινωνίας.

Στο καινούργιο βιβλίο του, με τον προκλητικό για τις αγωνίες του σύγχρονου ανθρώπου, τίτλο Ψηφιακός ανθρωπισμός – Εικονιστικό υποκείμενο και τεχνητή νοημοσύνη (Αρμός, 2019), έρχεται να δημιουργήσει μια περιεκτική «συμπερίληψη» της προγενέστερης φιλοσοφικής και επιστημονικής εμπειρίας της σκέψης και της συγγραφής του, αρθρώνοντας λόγο καθοδηγητικό προς την κατανόηση του κόσμου μας, τη θέση μας σ’ αυτόν και την ερμηνεία καθημερινών συμπεριφορών, τις οποίες ωστόσο δεν έχουμε τη δυνατότητα να εντάξουμε στα φιλοσοφικά, ηθικά και κοινωνικά της περιγράμματα. Δοκιμιακά και ακαδημαϊκά κείμενα και συνεντεύξεις του συγγραφέα συγκεντρωμένα σ’ αυτόν τον τόμο, όχι απλώς διευκολύνουν μια συνολική θεώρηση του προβληματισμού του, αλλά πιστεύω ότι, καθώς πυκνώνουν την προβληματική του στην επίτομη εκδοχή της, δημιουργούν προϋποθέσεις εννοιακών διασυνδέσεων και νέων ερωτημάτων, όπως ο ίδιος ο συγγραφέας προσδοκά (σ.13). Το βιβλίο δομείται σε τρεις ενότητες, που στεγάζουν τα κείμενα κάτω από τους χαρακτηριστικούς μουσικούς όρους: Ι Μονοφωνίες, ΙΙ Ετεροφωνίες, ΙΙΙ Διφωνίες. Πρόκειται για κείμενα που ειδικότερα συνοψίζουν την αγωνία, την αγανάκτηση και τις αβεβαιότητες που προκάλεσε η παρατεταμένη οικονομική κρίση στη Δύση κυρίως, και ειδικότερα στη χώρα μας, που δέχτηκε υπερβολική βία και συμπίεση στην εθνική δημόσια σφαίρα αλλά και στις γεωπολιτικές της βεβαιότητες, στον βαθμό που αποσταθεροποιείται η διεθνής γεωπολιτική τάξη.

Ο ίδιος ο συγγραφέας, στον ουσιώδη και περιεκτικό πρόλογο του βιβλίου, συνοψίζει με τα παρακάτω την ερμηνευτική υπόθεση που διατρέχει και λειτουργεί συνεκτικά σε όλα τα συσχετικά κείμενα της έκδοσης, των οποίων η δόμηση ενέχει μια συνεπή επαγωγική πορεία και θεμελίωση του κεντρικού προβληματισμού: «Η πολυδιάστατη κρίση της Δύσης στις αρχές του 21ου αιώνα μπορεί να κατανοηθεί εν μέρει ως σύμπτωμα της καινοφανούς ανάδυσης της εικονιστικής κοινωνίας. Παραδοσιακοί θεσμοί όπως η δημόσια σφαίρα, η γλώσσα, το έθνος-κράτος, η οικονομία και η πολιτική ανταποκρίνονται πλέον ανεπαρκώς στις επιταχυνόμενες διαδικασίες εξεικόνισης του ατομικού και κοινωνικού βίου… Αντίστοιχα, στην εικονιστική συνθήκη οι επαγγελματικές και γενικότερα οι διαπροσωπικές σχέσεις, όπως επίσης η σχέση προς τον εαυτό, αναδιαμορφώνονται ριζικά σε σχέσεις μεταξύ ψηφιακών εικόνων. Το εικονιστικό υποκείμενο συνιστά έναν καινοφανή ανθρωπότυπο που ενδέχεται μελλοντικώς να αποτελέσει τη βάση για ένα νέο ανθρώπινο είδος, καθώς η ψηφιακή και η φυσική πραγματικότητα συνυφαίνονται ολοένα τείνοντας να καταστούν αδιαχώριστες» (σ.12).

Ο κυρίαρχος φόβος είναι σε ποιο βαθμό η αλληλεπίδραση των εικονιστικών υποκειμένων με ψηφιακά αντικείμενα κι ως την ψηφιακή διαμεσολάβηση των διυποκειμενικών σχέσεων, θα υπονομεύσει τη φυσική πραγματικότητα και τις ανθρώπινες φυσικές λειτουργίες, όπως διαχρονικά τις παρακολουθούμε να ανελίσσονται μέσα στην ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών. Και ο διαφαινόμενος κίνδυνος – καθώς η επιστήμη και η τεχνογνωσία προσβλέπουν μέσω της εφαρμογής των αλγορίθμων και της τεχνητής νοημοσύνης, να μεταβάλουν τη φυσική-βιολογική άρθρωση των στοιχείων που δομούν την ανθρωπινότητα, ώστε να τροποποιηθούν καταλυτικά οι σχέσεις μεταξύ φυσικού ανθρώπου και μηχανικού υπερανθρώπου, με αποτέλεσμα την ανεξέλεγκτη, κάποια στιγμή, υπερκυριαρχία του δεύτερου. Άλλωστε, έχει προλειανθεί το έδαφος από την παγκόσμια διανόηση, τόσο από την επιστήμη όσο και από τη λογοτεχνία, για μια φαντασιακή σύλληψη του μεσοπρόθεσμου μέλλοντος, πότε λειτουργώντας με τα πραγματικά δεδομένα (data) του παρόντος και τα κυοφορούμενα στο άβατο των ερευνητικών εργαστηρίων, και πότε με την ευφάνταστη μεταποίηση και προβολή τους στο μέλλον. Η αντίστιξη του (Homo) Sapiens προς τον (μελλοντικό) υπεράνθρωπο, τον Homo Deus, όπως τους παρακολουθούμε εξελικτικά στα δύο τολμηρά βιβλία του Ισραηλινού στοχαστή Γιουβάλ Νοά Χαράρι, και παρά τις όποιες υπερβολές ή αντιρρήσεις μας, η ενδεχόμενη μεταμόρφωση της ανθρώπινης βιολογικής υπόστασης στις πολλαπλές της διαστάσεις (νοητικές, ψυχικές-συναισθηματικές, κοινωνικές κ.λπ.) δεν μπορεί να μας αφήνει αδιάφορους, όπως μπροστά σε μια ψυχαγωγό οθόνη, όπου όλα είναι ψέματα…

Ο Θεοφάνης Τάσης, αφορμώμενος από την ευαίσθητη φιλοσοφική θέαση του παρόντος, δεν χειρίζεται ένα –ακόμα– συναρπαστικά εφιαλτικό σενάριο μελλοντολογικών προβλέψεων. Η ακαδημαϊκή του αφετηρία ως δασκάλου μιας Σύγχρονης Πρακτικής Φιλοσοφίας προσομοιάζει με κείνη της «πραξιολογικής περιόδου» των Ελληνιστικών χρόνων, όταν η «πρακτική» πια «φιλοσοφία», διαφοροποιημένη από την πολιτική φιλοσοφία των κλασικών χρόνων, προσπαθούσε να τακτοποιήσει τη σκέψη, τις αξίες και την «πράξη» των μετέωρων ανθρώπων μέσα στη χαοτική «ανοιχτή» κοινωνία που είχε διαμορφωθεί. Επιπλέον, η επιστημονική σκευή του συγγραφέα (σπουδές στη Φυσική) και η ευρύτερη κοινωνιολογική-φιλοσοφική εποπτεία του πάνω στο πολυσύνθετο παγκόσμιο τοπίο, τον εξοπλίζουν με την αναγκαία και έγκυρη γνώση της πραγματολογίας των σύγχρονων επιστημονικών και τεχνολογικών επιτεύξεων, συνθέτοντας στο πρόσωπό του ένα ιδεώδες μοντέλο συνδυαστικής δια-νόησης, προκειμένου να κατανοήσουμε και να δράσουμε προβλεπτικά στο καινούργιο και απρόσιτο που έρχεται: πριν αυτό λειτουργήσει ως μια ακόμα αναπόφευκτη τραγική ανθρώπινη μοίρα της «φαουστικής σοφίας» ή της διαχρονικής μωρίας του φυσικού ανθρώπου.

Και λειτουργεί με τη νηφάλια αισιοδοξία του φιλοσοφημένου επιστήμονα, ο οποίος δεν μπορεί να εννοήσει την επιστήμη (και τις τεχνολογικές της εφαρμογές) έξω από τα κοινωνικά και ηθικά όρια της ανθρωπινότητας και της ανθρωπιάς.

Σε όλη την έκταση του προβληματισμού των κειμένων του ο συγγραφέας ανατέμνει την εικόνα του φυσικού ανθρώπου αντιτιθέμενος στη θεώρησή του ως πληροφοριακού συστήματος, που μπορεί στο άμεσο μέλλον και μέσω των ευφυών αλγορίθμων να υπερκεραστεί από τον μηχανικό «συνάνθρωπό» του. Δεν ανήκει στην υπεραισιόδοξη ομάδα των «υπερανθρωπιστών», αυτών που αποδέχονται άνευ όρων την ανεμπόδιστη ευτοπία της νέας εποχής, προσβλέποντας αφελώς και επιπολαίως –και ανιστόρητα– στα συναρπαστικά της οφέλη. Ούτε συντάσσεται με το μέρος «νεολουδιστών» του 21ου αιώνα ή φανατικών doomsters (προφητών της καταστροφής του κόσμου), που οραματίζονται εσχατολογικά σκηνικά. Καθώς διανοείται με βάση την υπεροπλία που του προσφέρει η διαλεκτική συνάντηση στο πρόσωπό του, της φιλοσοφίας με τις εφαρμοσμένες επιστήμες, και η γενικότερη αναστροφή του με την κλασική παιδεία, την έκταση του πολιτικού της στοχασμού και τις προεκτάσεις της στο παρόν, επιχειρεί –και με το βλέμμα στραμμένο τόσο στην εθνική μας πραγματικότητα, όσο και στην ευρωπαϊκή και την παγκόσμια–, να προσδιορίσει τα πεδία δράσης, τα όρια και το περιεχόμενο του αναπροσαρμοσμένου ολιστικού ιδεώδους για την τέταρτη τεχνολογική επανάσταση του αιώνα μας.

Ο «ψηφιακός ανθρωπισμός», του οποίου το ιδεολογικό και αξιακό περιεχόμενο ο συγγραφέας θεμελιώνει μεθοδικά, θεωρεί ότι «η τεχνητή νοημοσύνη δεν διαθέτει πάθη, επιθυμίες, πεποιθήσεις, επειδή αυτά δεν ταυτίζονται με νευροβιολογικές διεργασίες, ούτε αποτελούν αλγοριθμίσιμες λειτουργίες, αλλά συνιστούν εγγενή στοιχεία της θνητότητας» (σ.50). Γι’ αυτόν τον λόγο διαπιστώνει προσφυώς ότι μια τεχνητή νοημοσύνη, όσο κι αν κατασκευαστεί να υπερβαίνει τον άνθρωπο ή να προσομοιώνει ανθρώπινες ιδιότητες, «δεν μπορεί να διαθέτει αξιοπρέπεια, ούτε ηθικά και πολιτικά δικαιώματα». Από αυτό το σημείο θα πρέπει να αρχίσει ο βασικός προβληματισμός γύρω από τον μετασχηματισμό της παρακμασμένης σύγχρονης φιλελεύθερης δημοκρατίας (που έχει εκπέσει στη νοσηρότητα του αυταρχικού λαϊκισμού), σε μια «ψηφιακή» μορφή δημοκρατίας, η οποία θα ενσωματώσει τα ιδεώδη του ψηφιακού πλέον ανθρωπισμού: και θα ερείδεται στην ενδυνάμωση της κριτικής σκέψης του ατόμου, ώστε να αντισταθεί σε μια πιθανή μετεξέλιξη της εικονιστικής κοινωνίας σε εικονοκρατία και στη μετατροπή του φυσικού ανθρώπου σε υποκατάστατο εικονικό είδος. Ο ψηφιακός ανθρωπισμός –ως πολιτική, κοινωνική, ηθική και πολιτισμική αναπροσαρμογή του κλασικού ανθρωπιστικού ιδεώδους– θα αποβλέπει στην αντιμετώπιση της αυξανόμενης ανοικείωσης που παράγει η προϊούσα έκπτωση της φιλελεύθερης δημοκρατίας σε αυταρχικό λαϊκισμό (με έκδηλα τα σύνδρομα του ξενοφοβικού, του μισογυνικού, της μισαλλοδοξίας και του ομοφοβικού) και στην υλοποίηση μιας αναγεννημένης αξιακής πραγματικότητας που θα υπείκει στις αρχές της δικαιοσύνης, της φιλομάθειας, της κατανόησης του ανθρώπινου, της αυξημένης ενσυναίσθησης: που θα υπηρετεί εντέλει τις σύνθετες υλικές (οικονομικές-πολιτικές), πνευματικές, ψυχικές καταστάσεις της εικονιστικής κοινωνίας, αναπροσαρμόζοντας διαρκώς και διαφυλάσσοντας ανθρώπινα δικαιώματα στο πλαίσιο «ενός στοχασμού για τη νοηματοδότηση της ζωής σε βίο».

Ο συγγραφέας και διανοητής Θεοφάνης Τάσης αναπνέει μέσα στις λεπτές και αθέατες ή δυσπροσπέλαστες και σκοτεινές διεργασίες της σύγχρονης τεχνοεπιστήμης και επεξεργάζεται ψύχραιμα, με τη συνεπή διαλεκτική του ανάμεσα στα γεγονότα και τις φιλοσοφικές τους απολήξεις, τόσο τα χαρακτηριστικά του αναδυόμενου ολοένα καινοφανούς προσώπου του πολιτισμού μας, όσο και τις δυσδιάκριτες μελλοντικές τους παρενέργειες. Και λειτουργεί με τη νηφάλια αισιοδοξία του φιλοσοφημένου επιστήμονα, ο οποίος δεν μπορεί να εννοήσει την επιστήμη (και τις τεχνολογικές της εφαρμογές) έξω από τα κοινωνικά και ηθικά όρια της thtass ανθρωπινότητας και της ανθρωπιάς. Το βιβλίο του Ψηφιακός ανθρωπισμός, επιτομή της στοχαστικής, πολύχρονης διαδρομής του συγγραφέα, συστήνεται ένθερμα στους εκπροσώπους των θετικών επιστημών και της τεχνοκρατίας, στον κάθε εκπρόσωπο των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, στον κάθε αναγνώστη και στον κάθε πολίτη, ως ένα διαυγές και πειστικό κάτοπτρο αυτοαναγνώρισης της εποχής μας και της μελλούμενης εποχής, για τους κινδύνους της οποίας μας προειδοποιεί και μας εξοπλίζει.