Νίκος Κακαδιάρης: «Υποθέσεις επί ξυρού ακμής για την Βυζαντινή Ζωγραφική»

Η εικαστική τέχνη ίσως να φαντάζει απρόσιτη, σε πολλές περιπτώσεις και δυσνόητη για όλους εκείνους που δεν κατόρθωσαν να μάθουν κάποια απ’ τα μυστικά της. Αν μάλιστα θελήσουμε να προσεγγίσουμε την τεχνοτροπία του κάθε εικαστικού, την προσωπικότητά του καθώς και το δικό του αποτύπωμα που θέλει ν’ αφήσει στο έργο του, όπως επίσης και τα διάφορα ρεύματα, που κατά καιρούς εμφανίζονται, τότε είναι βέβαιο ότι πολλοί από μας θα νομίζουμε ότι χαθήκαμε σε λαβύρινθο ή ότι έχουμε χαμηλό δείκτη νοημοσύνης. Οι ειδικοί από την πλευρά τους προσπαθούν να μας δώσουν το κίνητρο όχι μόνο να νιώσουμε λιγότερο αδαείς, αλλά και να προσελκύσουν το ενδιαφέρον μας στην τέχνη τους. Και για να το πετύχουν εργάζονται, για να προσφέρουν και στους αμύητους έργα σχετικά με την εικαστική τέχνη, τα οποία, αν τα διαβάσουν, είναι βέβαιο ότι θα νιώσουν τη γοητεία και την ξεχωριστή ομορφιά, που προσφέρει η ζωγραφική. Ο Νίκος Κακαδιάρης με τα εξαιρετικά και πολύ διαφωτιστικά βιβλία του δίνει την ευκαιρία στον αναγνώστη να απολαύσει μια ευχάριστη διαδρομή, σ’ ένα υπέροχο ταξίδι στον κόσμο της εικαστικής τέχνης. Το τελευταίο του βιβλίο δοκιμίων, με τίτλο Υποθέσεις επί ξυρού ακμής για τη Βυζαντινή Ζωγραφική, είναι ένα πολύ προσεγμένο έργο, το οποίο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και ασφαλώς δεν απευθύνεται μόνον σε ειδικούς.

«Ένδον σκάπτε» μας προτρέπει ο Μ. Αυρήλιος και ο Νίκος Κακαδιάρης, όπως αποδεικνύεται, ακολούθησε την προτροπή του και προχώρησε στη συγγραφή βιβλίου για τη βυζαντινή ζωγραφική. Γιατί αν κάποιος δε βυθίσει την πνευματική αξίνα του στο βάθος της ψυχής του, δε θα ανασύρει τους πολύτιμους λίθους, που θα λάμψουν όχι μόνον μπρος στα δικά του μάτια, αλλά θα μαγνητίσουν και τη ματιά πολλών άλλων ακόμη. Τέτοιους πολύτιμους λίθους μπορούμε ν’ ανακαλύψουμε στο παρόν βιβλίο. Οι εικόνες, ασπρόμαυρες και χρωματιστές, υποστηρίζουν το κείμενο και προσφέρουν τη δυνατότητα στον αναγνώστη να παρατηρήσει, να συγκρίνει όσα υποδεικνύει ο συγγραφέας και να αφεθεί στη μαγεία αυτής της υπέροχης τέχνης. Γιατί σκοπός του συγγραφέα είναι να κάνει τον αναγνώστη συμμέτοχο αυτής της θείας τέχνης-έκφρασης, δίνοντας απαντήσεις σε πολλά ερωτήματα. Μερικά από αυτά είναι: η σύγκριση της τεχνοτροπίας μεταξύ των ζωγράφων, ο τόπος όπου άκμασε η βυζαντινή ζωγραφική, όπως και οι ιδιαιτερότητες του κάθε καλλιτέχνη. Η βυζαντινή ζωγραφική και οι εκπρόσωποί της είναι ένα θέμα δύσκολο για κάθε συγγραφέα και προϋποθέτει μελέτη, έρευνα, έμπειρη ματιά, κόπο, χρόνο και προσοχή στη λεπτομέρεια. Όλες οι προαναφερθείσες προϋποθέσεις πρέπει ν’ αποτελούν το οπλοστάσιο του κάθε συγγραφέα, για να έχει το αποτέλεσμα που προσδοκά.

Ο συγγραφέας μας στο βιβλίο του ακολουθεί τη διαδρομή της ελληνικής ζωγραφικής, η οποία συναντά τη βυζαντινή, που αναδείχθηκε στους μεσαιωνικούς χρόνους, για να τεθεί στην υπηρεσία του χριστιανισμού και να στηρίξει με τον δικό της τρόπο την πίστη των χριστιανών. Η βυζαντινή ζωγραφική τεχνουργήθηκε, όπως θα έλεγε και ο Φ. Κόντογλου, από σημαντικούς ζωγράφους, οι οποίοι δεν άφησαν απλώς το αποτύπωμά τους, αλλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι έγραψαν την ιστορία της.

Η ελληνιστική τέχνη έδωσε πολλές φορές νέα δυναμική στη βυζαντινή και δε θεωρείται αποκομμένη από εκείνη, αφού δε διστάζει να δανειστεί στοιχεία της, έστω κι αν με την πάροδο του χρόνου εμπνέεται από τον μυστικισμό και τη μεταφυσική της Ανατολής. Οι τάσεις που αναπτύχθηκαν σ’ αυτές τις περιοχές έχουν ως κέντρο βάρους τη λύτρωση της ψυχής του ανθρώπου και αναζητούν κάτι πέραν του ορατού κόσμου. Η επικράτηση του χριστιανισμού στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία έφερε στην επιφάνεια θεολογικά θέματα, που έχρηζαν σωστής και σοβαρής αντιμετώπισης, όπως για παράδειγμα ο τρόπος επικοινωνίας των πιστών με τον αόρατο θεϊκό κόσμο. Το θρησκευτικό συναίσθημα έπρεπε να υποβοηθηθεί και να υποστηριχθεί με δημιουργίες, τις οποίες ο πιστός θ’ αντιλαμβανόταν με τα γήινα μάτια του, ώστε η υποβλητικότητά τους να οδηγήσει την ψυχή του προς τον ουράνιο κόσμο. Ο ναός, ως χώρος συγκέντρωσης των πιστών, όφειλε να δημιουργήσει το κατάλληλο περιβάλλον και το ανάλογο θρησκευτικό κλίμα, ώστε ν’ ανυψώνεται η ψυχή του πιστού προς τον ακατάληπτο ουράνιο κόσμο.

Ο υπαινιγμός μέσα από τον ρεαλισμό και τον υπερρεαλισμό δίνει τη δυνατότητα στον καλλιτέχνη ν’ αποτυπώσει στο έργο του την ενατένιση προς τον αόρατο κόσμο.

Επομένως, ήταν απαραίτητο οι ναοί να τοιχογραφηθούν με θρησκευτικά θέματα από τη ζωή του Χριστού στη γη, από το έργο και τη δράση των Αποστόλων καθώς και από τον βίο και το μαρτύριο των αγίων. Σημαντική συγκυρία στην υλοποίηση αυτού του στόχου αποτελεί η ύπαρξη σπουδαίων ζωγράφων, οι οποίοι καλούνται να αναλάβουν το σημαντικό έργο της τοιχογράφησης των ναών. Αξιοπρόσεκτο είναι το γεγονός ότι την περίοδο αυτή υπήρξαν σπουδαίοι εκπρόσωποι, οι οποίοι δεν είχαν μόνον ταλέντο στη ζωγραφική, αλλά και βαθιά πνευματική κατάρτιση. Κάποιοι ήταν μοναχοί αφιερωμένοι στον Θείο προορισμό τους, είχαν όμως ανοιχτό μυαλό και δε δίσταζαν να χρησιμοποιήσουν νέες τάσεις καθώς και υπαινικτικά στοιχεία, τα οποία θα κινητοποιούσαν το θυμικό του πιστού.

Ο υπαινιγμός μέσα από τον ρεαλισμό και τον υπερρεαλισμό δίνει τη δυνατότητα στον καλλιτέχνη ν’ αποτυπώσει στο έργο του την ενατένιση προς τον αόρατο κόσμο. Ακόμη και η συναισθηματική φόρτιση χρησιμοποιείται, ώστε να νιώσει ο πιστός ως τα κατάβαθα της ψυχής του τον βίο των μαρτύρων. Ο ζωγράφος δεν παραλείπει να δείξει στο έργο του την ευγενική καταγωγή των αγίων ή την οικονομική ευμάρεια της οικογένειάς του, τονίζοντας μ’ αυτόν τον τρόπο τη γενναιότητα των μαρτύρων και την εγκατάλειψη των υλικών αγαθών, προκειμένου ν’ ακολουθήσουν τον μοναχισμό ή να υποστούν το μαρτύριο, στοιχεία υπαινικτικά του ταξιδιού προς την ουράνια βασιλεία.

Η βυζαντινή ζωγραφική, που αφορά τοιχογραφήσεις ναών και μοναστηριών, έχει περάσει από πολλά στάδια και σ’ αυτό συνετέλεσαν τόσο οι ζωγράφοι όσο και τα μέσα, που είχαν στη διάθεσή τους την κάθε χρονική περίοδο. Οι τοιχογραφήσεις είναι σύνθετες δημιουργίες, που απαιτούν χρόνο και κόπο και πάρα πολύ προσεκτική προεργασία. Η εκτέλεση του έργου πραγματοποιείται κάτω από αντίξοες συνθήκες, κρύο, ζέστη, φως, ενώ ο καλλιτέχνης βρίσκεται επί ώρες πάνω σε μια σκαλωσιά και για να ζωγραφίσει έναν τρούλο πρέπει ν’ αψηφήσει κάθε κίνδυνο. Πολλοί απ’ τους ζωγράφους παρέμειναν στη σκιά του έργου τους, ανώνυμοι, και φάνταζαν μυθικά σχεδόν πρόσωπα για πάρα πολλούς αιώνες, όπως ο Mανουήλ Πανσέληνος και ο Ευτύχιος, που υπήρξε και συνεργάτης του Μιχαήλ Αστραπά. Στα νεότερα χρόνια ανασύρθηκαν μέσα από τα ίδια τα έργα τους, στα οποία είχαν αποτυπώσει την προσωπογραφία τους σε κάποιο σύνολο προσώπων, όπως ο Μ. Δείπνος, ο Νιπτήρ, ο Ιησούς στο Όρος των Ελαιών. Απαθανατίστηκαν, λοιπόν, μ’ αυτόν τον ανορθόδοξο τρόπο, αφού δεν μπορούσαν να υπογράψουν τα έργα τους.

Για περισσότερο από χίλια χρόνια το Βυζάντιο υπήρξε ο ιδανικός χώρος όχι μόνο για την εδραίωση και εξέλιξη της ζωγραφικής ναών, μοναστηριών και εικόνων, αλλά και για το γεγονός ότι ανέδειξε σημαντικούς καλλιτέχνες, οι οποίοι δημιούργησαν αξιόλογο έργο.

Οι συγκριτικές προσεγγίσεις του Ν. Κακαδιάρη πάνω σε αγιογραφικά θέματα μοναστηριακών ναών και μη, καθώς και η πολύ προσεκτική ματιά του στη λεπτομέρεια, οδηγούν τον αναγνώστη στην αυταπόδεικτη διαπίστωση της διαχρονικότητας της βυζαντινής ζωγραφικής, αλλά και στον εντοπισμό ομοιοτήτων μεταξύ ζωγράφων, που χρονολογικά απέχουν μεταξύ τους τρεις και πλέον αιώνες. Αξιοθαύμαστο επίσης είναι το γεγονός ότι παγκοσμίως γνωστοί ζωγράφοι, καθώς και διάφορες εικαστικές τάσεις των δύο προηγούμενων αιώνων, έχουν πάμπολλα στοιχεία της βυζαντινής ζωγραφικής, και αυτό αποδεικνύει ότι το ταλέντο του καλλιτέχνη είναι άχρονο και πολλές φορές ανώνυμο, όπως συνέβη με τον ζωγράφο της Μονής Παντοκράτορος στο Άγιο Όρος. Κανείς δε γνωρίζει ποιος είναι, κι όμως ο Ρενουάρ πέντε αιώνες αργότερα ζωγραφίζει με τον ίδιο τρόπο που ζωγράφισε ο ανώνυμος ζωγράφος του Παντοκράτορα, γιατί και οι δυο είχαν την ίδια πνευματική υποδομή, το ήθος, τη βαθιά γνώση της αισθητικής, την ψυχική ευαισθησία, που απλώνει μόνη της σχήμα και χρώμα και δημιουργεί αριστουργήματα.

kakadiaris Ο ζωγράφος δεν είναι πλέον χειρώνακτας, αλλά πάνω απ’ όλα είναι πνευματικός άνθρωπος, ακέραιος χαρακτήρας, με πλούσια ψυχικά και συναισθηματικά χαρίσματα. Στα δοκίμια του Νίκου Κακαδιάρη εμπεριέχεται ένας πλούτος πληροφοριών, οι οποίες αφορούν τις αγιογραφήσεις μοναστηριών και ναών, δοσμένες όμως με τρόπο σαφή και κατανοητό, ώστε ο αναγνώστης να μη συναντήσει καμιά δυσκολία και να μπει εύκολα στο πνεύμα του κειμένου. Οι χρωματιστές εικόνες προς το τέλος του βιβλίου είναι τόσο φωτεινές, έχουν τόση ζωντάνια, που μαγνητίζουν κυριολεκτικά τα μάτια και την ψυχή.