Σπύρος Συρόπουλος: «Το παρελθόν ως πολιτικό δεδομένο»
«Oι Έλληνες επινόησαν την πολιτική… Από τους Έλληνες οι Αθηναίοι εφηύραν την τραγωδία, αυτό το ολικό κοινωνικό γεγονός... συνάμα αισθητικό, λογοτεχνικό και θρησκευτικό. Θα πρέπει να προσθέσουμε και πολιτικό», θα γράψει ο Γάλλος ελληνιστής Pierre Vidal-Naquet στο δοκίμιό του Ο θρυμματισμένος καθρέφτης – Αθηναϊκή τραγωδία και πολιτική, εκδ. Ολκός, 2003 (Le miroir brisé, tragedie athenienne et politique, Les Belles Lettres, Paris 2001).
Αυτή τη διασύνδεση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας με την πολιτική της διαχείριση επιχειρεί ο Σπύρος Συρόπουλος, καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου, στο έργο του Το παρελθόν ως πολιτικό δεδομένο: Μύθος και ιστορική παράδοση στην πολιτική σκέψη της Αρχαίας Ελλάδας (εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2018). Αλλά ο συγγραφέας δεν αρκείται σε μια μονοσήμαντη ανάγνωση, που συνυφαίνει τη λογοτεχνία με την πολιτική της διάσταση. Θα προχωρήσει σε ερμηνευτική τεκμηρίωση του τρόπου με τον οποίο η αρχαιότητα αξιοποιεί το παρελθόν της –μύθο και ιστορία– προκειμένου να εγκυρώσει το παρόν της. Επισημαίνοντας τη δυναμική φύση του παρελθόντος, επομένως και την πολλαπλότητα της ερμηνευτικής και τεκμηριωτικής του δυναμικής στο παρόν (ανάλογα με τα ερωτήματα που θέτουμε), ο συγγραφέας θα ιχνηλατήσει την ανακατασκευή του παρελθόντος στο παρόν της αρχαιότητας, ερμηνεύοντας τη διαχείριση αρχετυπικών μορφών του μύθου και της ιστορικής παράδοσης ως μέσων υποστήριξης και εγκύρωσης του παροντικού πολιτικοκοινωνικού κατεστημένου.
Η σκέψη του συγγραφέα –με αυστηρή συστηματικότητα, διαλεκτικό βηματισμό και μέσα από μια πλούσια βιβλιογραφική συνομιλία–, κινείται στο πολιτικό περιβάλλον της κλασικής «πόλεως», η οποία αποκτά δημόσια διάσταση με τον λόγο, που ενέχει πολιτική δυναμική καθώς εκφράζεται τόσο στη θεσμική της –πολιτική και κοινωνική– οργάνωση, όσο και στη θεατρική-πολιτισμική της (με πολιτικές προεκτάσεις κι αυτή) δραστηριότητα. κι ακόμα στη διαγενεακή αναπαραγωγή του μυθικού της σύμπαντος –και– μέσω του προφορικού λαϊκού πολιτισμού.
Το βιβλίο δομείται σε τέσσερις ενότητες. Ένα πρώτο εισαγωγικό κεφάλαιο: εδώ ο συγγραφέας μάς ξεναγεί στο γενικότερο εννοιολογικό περιβάλλον και στα βασικά ερωτήματα που θα αποτελέσουν στη συνέχεια την προβληματική του. Η πρόταξη της εισαγωγής και η διαλεκτική ανέλιξη της συλλογιστικής του, περνώντας μέσ’ από λόγους και αντι-λόγους αντιπροσωπευτικών βιβλιογραφικών πηγών, προετοιμάζει διανοητικά τον αναγνώστη να παρακολουθήσει την ερμηνευτική των σχέσεων αντανάκλασης του παρελθόντος στο παρόν της κλασικής αρχαιότητας. Επιτρέποντάς μας, ή μάλλον καθοδηγώντας μας, σε αναγωγές της σκέψης στο σύγχρονο ιστορικό μας περιβάλλον, προφυλάσσει από ολισθήματα και απλουστεύσεις, επισημαίνοντας τη συνετή προσέγγιση της (αριστοτελικής) μέσης οδού, η οποία «επιβάλλει την ενασχόλησή μας με τα αρχαία γραμματειακά είδη, μόνο στο σημείο που αυτά μπορούν να προσδιοριστούν μέσα στο αρχικό συγχρονικό τους πλαίσιο και στη συνέχεια να χρησιμοποιηθούν ως σημείο αναφοράς για το σήμερα» (σ.27-28).
Θα προχωρήσει σε ερμηνευτική τεκμηρίωση του τρόπου με τον οποίο η αρχαιότητα αξιοποιεί το παρελθόν της –μύθο και ιστορία– προκειμένου να εγκυρώσει το παρόν της.
Ιδιαίτερα διαφωτιστική είναι εισαγωγικά η επίμονη εννοιολογική ανασκαφή του παρελθόντος και της έννοιας της παράδοσης: η λειτουργία της διαμεσολαβημένης σκέψης του υποκειμένου (του ιστορικού) μέσω της οποίας ανακατασκευάζεται το παρελθόν και στη συνέχεια η χρήση της για τη δόμηση μιας «σταθεράς» στο παροντικό ιστορικό τοπίο. «Το τετελεσμένο δεν αποτυπώνεται αυτόματα, αλλά διαμορφώνεται μέσα από την αντίληψη ή, ακόμη περισσότερο, την πρόθεση του ιστοριογράφου» (σ.22). Και διατρέχοντας τις απόψεις που αναπτύσσονται στον συλλογικό τόμο The invention of transition (επιμέλεια: Eric Hobsbaum και Terence Ranger), περί επινόησης της παράδοσης στη γεγονοτολογία της νεότερης και σύγχρονης ιστορίας, θα μετακινήσει τον προβληματισμό του πίσω στο κλασικό ελληνικό παρελθόν. «Μέσα από διαφορετικά γραμματειακά είδη, ο λόγος αντλεί από το παρελθόν και σχηματοποιείται σε πολιτική έκφραση, συχνά επεμβαίνοντας σε αυτό το παρελθόν, μετασχηματίζοντάς το σε νέες εκδοχές που εξυπηρετούν πολιτικές σκοπιμότητες και αποδεικνύοντας πόσο ανυπεράσπιστο και μη δεδομένο είναι, όταν μετατρέπεται σε πολιτικό εργαλείο» (σ.24). Ο Hobsbaum αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «Παραδόσεις που φαίνονται ή διεκδικούν ότι είναι παλιές, συχνά έχουν εντελώς πρόσφατη προέλευση και μερικές φορές είναι επινοημένες» [Eric Hobsbaum και Terence Ranger (επιμ.), Η επινόηση της παράδοσης, Θεμέλιο 2004, σ.9].
Στο πρώτο κεφάλαιο, με τίτλο «Το πολιτικό περιβάλλον» (χωρισμένο σε δύο υποενότητες: α. «Το άτομο και το πολιτικό περιβάλλον» και β. «Η πολιτική νοημοσύνη του κοινού του Ευριπίδη»), ο συγγραφέας συντάσσει τον πολιτικό-θεσμικό χάρτη της πόλεως-κράτους, αφού προηγουμένως συνδιαλεχθεί με τον προσδιορισμό και τη διασάφηση συναφών εννοιών, από το πεδίο της πολιτικής επιστήμης, της επιστήμης του δικαίου, της πολιτικής φιλοσοφίας, της φιλολογίας. Εστιάζει και εμμένει διαφωτιστικά στη συγκρότηση της άμεσης δημοκρατίας της αθηναϊκής πόλεως, όπου η έννοια πόλις ταυτίζεται με τους πολίτες, με τον λαό. Συζητά για την υφή της, τις δυνατότητες και τους αποκλεισμούς της (γυναίκες, δούλοι, μέτοικοι), τους όρους διαμόρφωσης της φυλετικής ταυτότητας και της πολιτικής υπόστασης του ατόμου: υπογραμμίζοντας τον απόλυτα πολιτικό της χαρακτήρα – σε βαθμό που η αδιαφορία ή η αποχή από την κοινότητα να επιφέρει κοινωνικό στιγματισμό.
Σ’ αυτό το πλαίσιο της δημόσιας σφαίρας, όπου «Το να είναι κάποιος πολίτης αποτελούσε λογική πράξη, μία παράμετρο της έκφρασης του λόγου, αφού πολίτης ήταν αυτός που συμμετείχε ενεργά στον λόγο της πόλης…» (σ. 52-53), αντιπαραθέτει την οικονομική, κοινωνική, ηθική και θρησκευτική διάσταση του οίκου – προνομιακό πεδίο της γυναικείας υπόστασης. Κι αφού ανασκάψει καίρια σημεία του ιδιότυπου περιβάλλοντος της ελληνικής πολιτειακής οντότητας της κλασικής αθηναϊκής πόλεως, θα παρακολουθήσει ερμηνευτικά τον Ευριπίδη, ως κύριο εκπρόσωπο του λογοτεχνικού-πολιτικού λόγου της θεατρικής σκηνής της κλασικής Αθήνας, να συνδιαλέγεται με την πολιτική επικαιρότητα της σύγχρονής του Αθήνας: στην οποία ο συγγραφέας, τόσο με τις εύστοχα επιλεγμένες βιβλιογραφικές του ανθολογήσεις, όσο και με την προσωπική του ερευνητική κατάθεση, συναρτά την πολιτική φωνή των έργων του Ευριπίδη με την πολιτική νοημοσύνη και τις εμπειρίες του κοινού που τον παρακολουθεί επί σκηνής. (Ο Pierre Vidal-Naquet, στο προαναφερθέν έργο του, σχολιάζει για τον Ευριπίδη πως «άλλοτε γράφει σαν σοφιστής, που ανταλλάσσει επιχειρήματα υπέρ και κατά μ’ έναν άλλο σοφιστή, κι άλλοτε σαν ένας καταπληκτικός ειδησεογράφος που σκηνοθετεί την πραγματικότητα».) Ποιοι π.χ. οι συνειρμοί σκέψης του αθηναϊκού κοινού, όταν θεάται επί σκηνής και ακροάται τον θεατροποιημένο μύθο της Μήδειας σ’ ένα συγχρονικό παρόν, όπου η πόλη ετοιμάζεται για τον μέγιστο εμφύλιο σπαραγμό, τον Πελοποννησιακό πόλεμο; Η ανέλιξη της απάντησης, μέσα σε ένα διαυγές και πειστικό περιβάλλον δια-νοητικών «ελιγμών» θα δοθεί από τον συγγραφέα παραδειγματικά (σ.70-79).
Καθώς προχωρεί στην τεκμηριωτική-ερμηνευτική του διαδικασία ο συγγραφέας, στο τρίτο κεφάλαιο, «Μύθος και πολιτική», θα προσδιορίσει εννοιολογικά τον μύθο και θα τον προσαρμόσει στη συνεπή συλλογιστική του. «Μύθος είναι οι ιστορίες που έγιναν γνωστές λόγω της ικανότητάς τους να αναστέλλουν τα όρια του φανταστικού και του αληθοφανούς, να βρίσκουν υπόσταση στο παρελθοντικό και το επίκαιρο, μεταδιδόμενες από στόμα σε στόμα, από τροφό σε παιδί, από δάσκαλο σε μαθητή και από τραγωδό σε θεατές» (σ. 84). Έτσι θα αναδυθεί η πρόσληψη και η προπαγανδιστική χρήση του μύθου από το κοινό και η μυθολογική αιτιολόγηση σύγχρονων πολιτικών προτύπων (π.χ. πώς ο Οδυσσέας προσλαμβάνεται ως πρότυπο τυραννικού πολιτεύματος κατά την περίοδο της διακυβέρνησης του Πεισιστράτου. ή πώς οι Αμαζόνες μεταφράζονται και συμβολοποιούν την ιμπεριαλιστική, απολίτιστη δύναμη της Ανατολής, που επιβουλεύεται την αθηναϊκή ελευθερία).
Ένα έργο που προάγει την προβληματική μας πάνω στον αρχαίο κόσμο και θέτει ιδέες για την κριτική εξέταση του συγχρονικού μας παρόντος.
Χωρίς να χάνει από το οπτικό του πεδίο ο συγγραφέας την ιστορική συνέχεια και το συγχρονικό του ιστορικό γίγνεσθαι, στο τέταρτο κεφάλαιο, «Παρελθόν και επίκαιρη πολιτική σκέψη», μεταφέρει την προβληματική του στο πεδίο της νεότερης και σύγχρονης ευρωπαϊκής και παγκόσμιας ιστορίας και στις εμπειρίες με τις οποίες αυτή μας τροφοδοτεί ολοένα: αξιοποιώντας την πλούσια τεκμηριωτική και συγκριτική του ικανότητα να ανιχνεύει την πολιτική χρήση του παρελθόντος στο παρόν προσφέρει στον αναγνώστη τη «μετακένωση» της υπερ-εθνικής αυτοκρατορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου στη σύλληψη και υλοποίηση της υπερ-εθνικής και υπερ-κρατικής Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Τέλος, στον περιεκτικό επίλογο, σαν το συνοπτικό καταστάλαγμα στοχαστικής συγκομιδής από ένα ενδιαφέρον και τολμηρό υπερπόντιο ταξίδι, ο συγγραφέας εκφέρει τον καταληκτικό του λόγο, όχι πια για το πώς ή το πόσο το βιωμένο παρελθόν –στοιχείο της πνευματικής και πολιτισμικής μας κληρονομιάς– προσδιορίζει το είναι μας –ατομικό και συλλογικό–, αλλά κάτι δυσχερέστερο και λιγότερο γνωστό: το πώς το μη βιωμένο παρελθόν, το φορτίο αιώνων που έρχεται διαγενεακά στο παρόν, μορφοποιεί τις ατομικές και τις συλλογικές μας προπάντων ταυτότητες, λειτουργώντας ασυνείδητα με την αθέατη αλλά καταλυτική επήρεια μιας μνήμης «επικίνδυνα εκτεθειμένης στις χειραγωγήσεις του χρόνου».
Το βιβλίο του Σπύρου Συρόπουλου προλογίζει ο καθηγητής της Πολιτικής Επιστήμης Γιώργος Κοντογιώργης, ο οποίος με διεισδυτική αποσαφήνιση της προβληματικής του και εμβριθείς επισημάνσεις περιχαρακώνει την αξία του, με τη βαθιά γνώση που έχει προσφέρει στον ίδιο η μακρά ακαδημαϊκή θητεία του σε διεπιστημονικά περιβάλλοντα σκέψης.
Ολοκληρώνοντας, υπογραμμίζουμε ότι το συγκεκριμένο βιβλίο συνιστά ένα συνεπές μεθοδολογικά και στέρεο δομικά έργο, που έρχεται να προστεθεί σε μια ανανεωμένη βιβλιογραφικά θεώρηση της αρχαιότητας, θέτοντας σύνθετα ερωτήματα και αναγνώσεις στη θαυμαστή πραγματολογία της: καθώς συμφύρει το παρελθόν με το παρόν, τον μύθο με την ιστορική πραγματικότητα, αναδεικνύοντας κάποτε το φαντασιωσικό στοιχείο ως a priori συνθήκη και της επιστημονικής εργασίας και σκέψης. Αξίζει να σημειωθεί η διανοητική πορεία του συγγραφέα από τον αναλυτικό στον συνθετικό λόγο, η παράλληλη συνομιλία του με το ιστοριογραφικό, το φιλολογικό και το πεδίο της πολιτικής επιστήμης, όπου κρίνεται αναγκαίο για εννοιολογικές αποσαφηνίσεις· και οι ευχερείς αναγωγές του στα ίδια τα πρωτότυπα κείμενα και στις μυθολογικές προσαρμογές που αυτά διακινούν στην –εμπρόθετη– συνάντησή τους με το πολιτικό παρόν της αρχαιότητας.
Ένα έργο που προάγει την προβληματική μας πάνω στον αρχαίο κόσμο και θέτει ιδέες για την κριτική εξέταση του συγχρονικού μας παρόντος. Συνιστάται στον φιλόλογο, τον κοινωνιολόγο, τον πολιτικό επιστήμονα και σε κάθε ενδιαφερόμενο για τη λειτουργία του χρόνου πάνω στην ανθρώπινη συνείδηση και στις διεργασίες του παρόντος – και ποιος άλλωστε δεν έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον γι’ αυτό; Άλλωστε, το να συναναστρέφεται κανείς ανθρώπους από το παρελθόν είναι ως να πραγματώνει ένα ταξίδι αυτογνωσίας στην εποχή του.
Το παρελθόν ως πολιτικό δεδομένο
Μύθος και ιστορική παράδοση στην πολιτική σκέψη της Αρχαίας Ελλάδας
Σπύρος Συρόπουλος
Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
271 σελ.
ISBN 978-960-01-1934-3
Τιμή €12,60
