Έρη Σταυροπούλου: «Κωνσταντίνος Θεοτόκης: “Η τιμή και το χρήμα”»
Ευγενικιά Κυρία,
Θα ήθελα να Σας αφιερώσω το έργο που από καιρό Σας έχω υποσκεθεί, ένα έργο άξιο του ονόματός Σας, της καλλιτεχνικής ψυχής Σας και του άπειρου σεβασμού που τρέφω για Σας…
Έτσι αρχίζει το γράμμα του ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης προς την ποιήτρια και πεζογράφο Ειρήνη Δενδρινού και έτσι αρχίζει το βιβλίο της Κωνσταντίνος Θεοτόκης: «Η τιμή και το χρήμα» η Έρη Σταυροπούλου, ομότιμη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η νουβέλα Η τιμή και το χρήμα βρίσκεται στο κέντρο του ενδιαφέροντός της, καθώς και οι «λογοτεχνικές αδελφές της», είτε προέρχονται από τα έργα του Θεοτόκη είτε από άλλα, ελληνικά και ξένα, για να καταλήξει στις «παραλλαγές μιας τυπολογίας», όπως αναφέρει στον υπότιτλο του βιβλίου της.
Πρωταγωνιστικό ζευγάρι στη νουβέλα είναι ο Αντρέας και η Ρήνη. Και τα παρακάτω είναι απόσπασμα από τον επίλογο:
Αντρέας: Δεν θα ’μαι άλλο φτωχός. Αφήστε με. Θα πάω να τηνε στεφανώσω…
Ρήνη: Για λίγα χρήματα ήσουνε έτοιμος να με πουλήσεις και χωρίς αυτά δεν μ’ έπαιρνες· πάει τώρα η αγάπη. Επέταξε το πουλί.
Ο Αντρέας μόλις εξασφάλισε την προίκα, με την οποία ξεχρεώνει τις υποθήκες του, τρέχει να αναγγείλει στη Ρήνη ότι τη στεφανώνεται. Μόνο που λογαριάζει χωρίς τον ξενοδόχο, και ξενοδόχος είναι η Ρήνη που υψώνει το ανάστημά της και του λέει «όχι».
Η Ρήνη είναι ηρωίδα πλασμένη στο εργαστήρι του Κωνσταντίνου Θεοτόκη, έτοιμη να αναλάβει τις ευθύνες της και να πάρει τη μοίρα της στα χέρια της. Ανήκει στον κόσμο που έρχεται, που αλλάζει, και η γυναίκα βγαίνει στην αγορά εργασίας. Και αυτή είναι η αιτία που ο Θεοτόκης χαρακτηρίστηκε «εισηγητής της κοινωνιστικής πεζογραφίας» και συγγραφέας ηθογραφίας αν και, όπως γράφει η Σταυροπούλου, «είναι σαφές ότι την ξεπερνά». Ο Κώστας Μπαλάσκας, στο βιβλίο του Κωνσταντίνος Θεοτόκης. Ο τραγικός του έρωτα και της ουτοπίας (εισαγωγικό σημείωμα Θ. Πυλαρινός, εκδ. Ειρμός, Αθήνα 1993, σελ. 20), υποστηρίζει ότι «η ταμπέλα του “εισηγητή του κοινωνιστικού μυθιστορήματος” (που του έβαλε ο Χουρμούζιος) εγκλωβίζει τον Θεοτόκη, προβάλλοντας μία πτυχή και παραβλέποντας τις άλλες της πολυδιάστατης προσωπικότητάς του». Στις άλλες υπάγεται κυρίως η ερωτική διάσταση, η οποία είναι φανερή και στη νουβέλα, αλλά και σε άλλα έργα του Θεοτόκη.
Η νουβέλα έχει μεταφερθεί ατόφια στην ταινία της Τώνιας Μαρκετάκη με τον τίτλο Η τιμή της αγάπης.
Η συγγραφέας θα ερευνήσει το κοινωνικό και λογοτεχνικό περιβάλλον μέσα στο οποίο εμπνεύστηκε τα έργα του ο Θεοτόκης, τις ιδέες και τα έργα που είχε υπόψη του, τις ηρωίδες που δημιούργησε και την τύχη τους, τους προβληματισμούς της εποχής του και τα νέα ζητήματα, τους ομοτέχνους με τους οποίους συμπορεύεται ή αντιτίθεται. Η έρευνα θα επεκταθεί στην ερωτευμένη γυναίκα τον 19ο αιώνα στην ελληνική και ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Θα παραθέσει στοιχεία της ζωής του Θεοτόκη, θα μιλήσει για την αρχοντική γενιά του, την οικογενειακή του κατάσταση, τις σπουδές του, τον γάμο του με τη βαρόνη στη Γερμανία, τους μέντορές του Μαβίλη και Χατζόπουλο, εκ των οποίων ο πρώτος τον έστρεψε προς τις αρχαίες γλώσσες και μεταφράσεις και ο άλλος προς τον σοσιαλισμό. Θα ασχοληθεί, επίσης, με τη σχέση του με τη διακεκριμένη ποιήτρια και πεζογράφο Ειρήνη Δενδρινού, τις κοινές απόψεις τους για τη λογοτεχνία και τη δημοτική γλώσσα.
Ο Θεοτόκης με τη θέση που παίρνει στα έργα του υπέρ της γυναίκας αναδεικνύεται σε πρωτοπόρο συγγραφέα.
Με τις Κορφιάτικες ιστορίες ο Θεοτόκης θα κάνει στροφή προς τα θέματα που αφορούσαν το νησί του, την Κέρκυρα, θα περάσει όμως από τον αισθητισμό στον ρεαλισμό, όταν το 1911-1912 θα συνθέσει τη νουβέλα Η τιμή και το χρήμα. Θα ακολουθήσουν τα έργα Οι σκλάβοι στα δεσμά τους, Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα, Ο Κατάδικος, Ο παπα-Ιορδάνης Περίχαρος και η ενορία του.
Στη νουβέλα, ο Θεοτόκης παρουσιάζει μια συνηθισμένη για την εποχή της ερωτική ιστορία, όπου η προίκα αποτελούσε απαραίτητη συνθήκη για τον γάμο. Η Ρήνη, από φτωχή οικογένεια, και ο Αντρέας, ξεπεσμένο αρχοντόπουλο, ερωτεύονται, αλλά ο Αντρέας αποβλέπει στην προίκα της για να ελευθερωθεί από τα «χρέγια» του και να σώσει το σπίτι του από την «περίληψη»/υποθήκη. Επειδή η μητέρα της Ρήνης, η Σιόρα Επιστήμη, δεν δίνει το απαιτούμενο ποσό, αν και το έχει, εκείνος για να την εκβιάσει, πείθει την κόρη να «ξεπορτίσει». Η Ειρήνη μένει έγκυος, αλλά και η μητέρα ανυποχώρητη στην απαίτηση του Αντρέα. Τότε εκείνος αρνείται τον γάμο και διώχνει τη Ρήνη από το σπίτι, η οποία βγαίνει στην εργασία, όπως και η μητέρα της. Η Επιστήμη απελπισμένη βιαιοπραγεί σε βάρος του Αντρέα, τον τραυματίζει ελαφρά αλλά από τον φόβο μη συλληφθεί του δίνει όλα όσα έχει. Εκείνος τρέχει περιχαρής και ανακοινώνει στη Ρήνη πως πάνε πια τα βάσανά τους και μπορούν να παντρευτούν. Η Ρήνη όμως του λέει πως δεν τον αγαπά πια και αρνείται.
Πλάι στη Ρήνη βρίσκονται τα μικρότερα αδέλφια της, για τα οποία νοιάζεται η μάνα, προβλέποντας τις δικές τους μελλοντικές απαιτήσεις, και γι’ αυτό δεν υποχωρεί στις απαιτήσεις του Αντρέα. Ο σύζυγος της Επιστήμης και πατέρας των παιδιών, ο Τρίνκουλος, που δεν εργάζεται και ξημερώνεται στην ταβέρνα, ο «μέθουλας», όπως τον αποκαλεί η Επιστήμη, την κατηγορεί ότι «δυστύχεψε» την κόρη και την προτρέπει να υποχωρήσει στις απαιτήσεις του Αντρέα. Όμως η Επιστήμη νοιάζεται και για τα άλλα της παιδιά. Πλάι στον Αντρέα βρίσκεται ο θείος του ο Σπύρος, ο οποίος παίζει το δικό του βρόμικο παιχνίδι σε βάρος της Ρήνης και ζει παρασιτικά από τον Αντρέα, οπότε ανάλογα με την προίκα θα ζήσει και αυτός.
Η Σταυροπούλου, ερευνώντας το όνομα Τρίνκουλος, βρίσκει αντιστοιχίες με το δράμα του Σαίξπηρ Τρικυμία, την οποία μετέφρασε ο Θεοτόκης το 1914 και εκδόθηκε το 1916, αλλά ήταν γνωστό από προηγούμενη μετάφραση του Πολυλά. Στη μετάφραση του Θεοτόκη είναι «ο μεσημεράς του βασιλέα». Ο Trinculo στον κατάλογο των προσώπων της Τρικυμίας είναι ο jester, ο γελωτοποιός. Ο Θεοτόκης χρησιμοποίησε το όνομα προφανώς για τη σχέση του με τον μεθυσμένο ήρωα του Σαίξπηρ. Η σχέση της νουβέλας με την Τρικυμία δεν σταματά στον Τρίνκουλο, αλλά επεκτείνεται και στην επιθυμία της Μιράντας να δουλέψει όπως και η Ρήνη –«δουλευτάδες είμαστε, ποιον έχουμε ανάγκη;»– και σε άλλα, όπως η υπόσχεση του γαμπρού στον Πρόσπερο ότι θα σεβαστεί την τιμή της κόρης μέχρι τον γάμο, ενώ, αντιθέτως, ο Αντρέας πείθει τη Ρήνη να τον ακολουθήσει στο σπίτι του.
Στη συνέχεια, η Σταυροπούλου αντιστοιχίζει τα πρόσωπα του έργου με πρόσωπα της κερκυραϊκής κοινωνίας και της πολιτικής σκηνής. Το εργοστάσιο όπου εργάζεται η Σιόρα Επιστήμη είναι πραγματικό, καθώς και άλλα πολλά που συμβαίνουν στη νουβέλα, όπως η κατάσχεση του καϊκιού του Αντρέα, με δεδομένο ότι η κυβέρνηση του πολιτικού Γεωργίου Θεοτόκη, συνεπώνυμου του λογοτέχνη, επέτρεπε το λαθρεμπόριο για ψηφοθηρικούς λόγους, πράγμα που άλλαξε με την αλλαγή της και έτσι έχασε ο Αντρέας το καΐκι του.
Ακολουθεί το κεφάλαιο που αφορά τις αφηγηματικές τεχνικές. Η συγγραφέας επισημαίνει τη μηδενική εστίαση, παρακολουθεί τα κεφάλαια και τη συνέπειά τους, χρονική και αιτιολογική σειρά, σχολιάζει το ότι ο έρωτας παρακάμπτει την κοινωνική διαφορά, αλλά η προίκα είναι εμπόδιο ανυπέρβλητο. Σχολιάζει τους χώρους –εσωτερικούς/κλειστούς, ανοικτούς/υπαίθριους–, πράγμα που υποδηλώνει την κοινοποίηση μιας ιδιωτικής υπόθεσης. Πολύ σημαντικές είναι οι παρατηρήσεις για τη γλώσσα και το ύφος του Θεοτόκη, που υπερασπίζεται το κορφιάτικο ιδίωμα, ενώ ο Άλκης Θρύλος βρίσκει ότι «Δυστυχώς δεν είχε γλωσσοπλαστικές ικανότητες».
Το έργο δεν προπαγανδίζει τις σοσιαλιστικές ιδέες, όμως έχει «θέση» και περνάει τον κοινωνικό προβληματισμό της εποχής του.
Ακολουθεί μακρύς κατάλογος γυναικών που αγάπησαν, πρόδωσαν, προδόθηκαν, απίστησαν, παρασύρθηκαν, εξαπατήθηκαν, βιάστηκαν, θανατώθηκαν στα έργα του Θεοτόκη αλλά και σε έργα άλλων, κάνει τη σύγκριση των ηρωίδων με τη Ρήνη, η οποία έχει αξιοπρόσεχτα χαρακτηριστικά σε όλο το έργο του Θεοτόκη. Κι έτσι, μπαίνει στη μελέτη για τη θέση της γυναίκας και τα γυναικεία κινήματα. Η παρουσία της Καλλιρρόης Παρρέν, η γυναικεία εργασία –όχι μόνο δασκάλα ή μοδίστρα– αλλά και πολλές άλλες επιλογές για τη γυναικεία εργασία είναι το «κλειδί» για την οικονομική ανεξαρτησία της γυναίκας, την οποία χαιρετίζει Παλαμάς, ο Ξενόπουλος και άλλοι. Ωστόσο, είτε επειδή ο έρωτας δεν διαρκεί, είτε, είτε, είτε, οι δυστυχισμένες ηρωίδες είναι περισσότερες και οι ερωτικές ιστορίες προσκρούουν σε πολλά εμπόδια. Ο Θεοτόκης με τη θέση που παίρνει στα έργα του υπέρ της γυναίκας αναδεικνύεται σε πρωτοπόρο συγγραφέα. Ακολουθούν πληροφορίες για την εκδοτική ιστορία του έργου, την επιλογή της γραφής, το λεξιλόγιο, το γλωσσάρι.
Η Έρη Σταυροπούλου έχει κάνει μια πολύ σημαντική δουλειά, πλήρως τεκμηριωμένη επιστημονικά, με ευχάριστη αφήγηση, γοητευτικό ανάγνωσμα και συμβολή στη βιβλιογραφία.
Η τιμή και το χρήμα
Οι ερωτευμένες ηρωίδες του Κωνσταντίνου Θεοτόκη και οι λογοτεχνικές αδελφές τους: παραλλαγές μιας τυπολογίας
Κωνσταντίνος Θεοτόκης, Έρη Σταυροπούλου
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
304 σελ.
ISBN 978-960-524-541-2
Τιμή €12,00
