Πρόκειται για το πρώτο βιβλίο που εκδίδει η Ιωάννα Παπασιδέρη, κατόπιν ώριμης σκέψης και απόλυτα συνειδητής απόφασης να εμφανιστεί στα ελληνικά γράμματα σε ώριμη ηλικία και ενώ διαθέτει σημαντική εμπειρία ζωής. Στη συλλογή διηγημάτων της είναι φανερό ότι βαδίζει εγνωσμένα σε μια αρκετά προσωπική περιοχή αποθησαυρισμένης μνήμης και συναισθηματικής απόσταξης, αποτυπώνοντας με λιτό και ευαίσθητο τρόπο σκηνές από τη σύγχρονή μας, κυρίως, καθημερινότητα με πρωταγωνιστές ανθρώπους της διπλανής πόρτας που συμβιώνουν, μεταλλάσσονται, διαψεύδονται.

Τα πρώτα 7 διηγήματα αλλά και το τελευταίο από τα συνολικά 34 διηγήματα σφραγίζονται από την παρουσία/απουσία της γενέθλιας πόλης: «Πάντα η Αλεξάνδρεια είναι». Μια πόλη που ο ελληνισμός τής εκεί διασποράς μοιάζει να μην αποχαιρέτησε, καθώς έλκει μαζί της πληθώρα αναμνήσεων, μακραίωνης πολυπολιτισμικής οικογενειακής ιστορίας, παιδικής και νεανικής ηλικίας. Η πόλη, εν είδει Αλεξανδρινού δανδή που πρωταγωνιστεί στο πρώτο κιόλας διήγημα, διατρέχει το αχρονικό κατά κάποιον τρόπο σκηνικό μιας ολόκληρης εποχής νεότητας και ανεμελιάς, που είναι φανερό ότι έχει παρέλθει και δεν αφήνει τα ίχνη της στα περισσότερα από τα υπόλοιπα διηγήματα, πολλά από τα οποία χαρακτηρίζονται από κοινωνική ευαισθησία, καθώς αγγίζουν σύγχρονα και καθημερινά θέματα που αφορούν ιδιαίτερα στις οικογενειακές σχέσεις και τα ψυχικά τραύματα.

Το βλέμμα της είναι ευαίσθητο χωρίς ποτέ να γίνεται δραματικό, ακόμα και σε ηθογραφικού τύπου αναπαραστάσεις.

Τόσο οι χαρακτήρες όσο και η πλοκή των διηγημάτων τοποθετούνται κυρίως στον αστικό χώρο, σε συνδυασμό όμως με την κλειστή κοινωνία και τις επαρχιακές, παραδοσιακές ή μη, αντιλήψεις. Δηλωτικά ή μη, διαφαίνεται σε παρελθόντα χρόνο η Αλεξάνδρεια, στον αλεξανδρινό κύκλο που προαναφέραμε, και στον παρόντα χρόνο το Ηράκλειο όπου διαμένει μόνιμα η συγγραφέας. Ο αστικός χώρος δεν λειτουργεί αυτόνομα, αλλά συνδέεται κυρίως με την εσωτερική ζωή των προσώπων και τα γλυκόπικρα συναισθήματα μιας συντελεσμένης ή εκτυλισσόμενης ζωής. Αξιοσημείωτο είναι το ενδιαφέρον και οι πολλαπλές αποδόσεις της γυναικείας ψυχολογίας, από την παιδική ηλικία και τη σχέση με τους γονείς, τις συγγενικές σχέσεις και τις φιλικές συναναστροφές, τη βιοπάλη ή την καθωσπρέπει πληκτική συζυγική ζωή ως τις απωθημένες επιθυμίες και τα αναπάντητα υπαρξιακά ερωτήματα.

Το βλέμμα της Παπασιδέρη είναι ευαίσθητο χωρίς ποτέ να γίνεται δραματικό, ακόμα και σε ηθογραφικού τύπου αναπαραστάσεις. Η ματιά της, στοχαστική και διερευνητική, λειτουργεί υποδορίως και με μειλίχιο ή ευτράπελο κάποτε τρόπο αποδίδει την ψυχολογία και το σκεπτικό των προσώπων, ενώ ταυτόχρονα κερδίζει το ενδιαφέρον του αναγνώστη καθώς οικείοι στην καθημερινότητά μας ανθρώπινοι τύποι κυριαρχούν στα ευσύνοπτα διηγήματα με αναγνωρίσιμες συναισθηματικές αντιδράσεις, επιθυμίες και απωθημένα: «τα θέλω», «τα δεν θέλω», «τα εύχομαι, τα προσδοκώ και τα φοβάμαι». Μας ειδοποιεί σχετικά η συγγραφέας στο οπισθόφυλλο ότι η προσπάθειά της αποσκοπεί στην κατανόηση του κόσμου, της ανθρώπινης φύσης, των διαφορετικών πολιτισμών και των ποικίλων συμβάντων και όψεων του βίου που ενίοτε, σε κάποια διηγήματα, σχετίζονται με την ψυχοθεραπεία, όπως π.χ. στο «Συμφωνείτε με τον Σίγκμουντ;». Εδώ έχουν θέση όχι μόνο τα πολυειδή προβλήματα του βίου, οι κοινωνικές συμβάσεις, οι μπερδεμένες ταυτότητες κατά κύριο λόγο των μεταναστών, τα βάσανα του ανθρώπου και οι απώλειες, αλλά και οι έρωτες, νεανικοί ως επί το πλείστον και ανυπεράσπιστοι, αποξεχασμένοι κι απομυθοποιημένοι, όπως ο Ρούλης στο νηπιαγωγείο της Μανσούρας, στο ακροτελεύτιο διήγημα «Χωρίς τίτλους τέλους» ή η Τζώρτζια, πάλαι ποτέ Γωγώ, στο ομώνυμο διήγημα. Τις περισσότερες φορές οι έρωτες και η δοτικότητα δεν έχουν ευτυχές τέλος και αποδεικνύονται στοιχεία κάλπικα, όπως συχνά συμβαίνει στη ζωή. Σταθερή αξία μένει η φιλία και η πληθωρική γυναικεία, ευχάριστη και διασκεδαστική συχνά, παρουσία ανθρώπων που σημάδεψαν με το πέρασμά τους ή την ιδιόμορφη γοητεία τους, όπως η Μαίρη στο διήγημα «Ποια είναι η Μαίρη;» ή η Μάγκντα στο «Άφεση αμαρτιών», αλλά και προσωπικών αντικειμένων όπως τα άσπρα παντοφλάκια και το μένο, στα ομώνυμα τρυφερά διηγήματα. Δραματικές στιγμές αγωνίας στη ζωή των προσφύγων και των Αράβων αποδίδονται με παρόμοια ευαισθησία σε διηγήματα όπως «Το εικοσιτετράωρο από τη ζωή ενός πρόσφυγα» και στο, τραγικά επίκαιρο, «Αχμέντ και Μαρουάν», όπου ο θρησκευτικός φανατισμός και τα κηρύγματα μισαλλοδοξίας οδηγούν τον έναν από τους κολλητούς φίλους να απομακρυνθεί και να σκοτώσει τον φίλο του· να δώσει και ο ίδιος τέλος στη ζωή του, όταν συνειδητοποιεί την πράξη του, γεμάτος αναπάντητα ερωτήματα:

Ποιος ο φίλος και ποιος ο εχθρός; Ποιος ο ελεήμων Σωτήρας και ποιος ο τιμωρός Θεός; Υπάρχει μίσος στην αγάπη; Υπάρχουν αυτά τα στοιχεία σε μια θρησκεία; Και ποια είναι αυτή; Πού ανάγει τον άνθρωπο; Πού στοχεύει;

Ο Αχμέντ βρέθηκε να κρέμεται από το σκοινί της μπουγάδας που χρησιμοποιούσαν τα δυο σπίτια για ν’ απλώνουν. Δεν άφησε κάποιο γράμμα. Δεν χρειάστηκε.

Καθημερινές δοκιμασίες και υπαρξιακά αδιέξοδα μεταναστών καταλαμβάνουν σημαντικό χώρο ανάμεσα στα διηγήματα. Οι ανθρώπινες ιστορίες αποδίδονται λιτά και άμεσα, με απλότητα και συντομία, με μια αίσθηση απόδοσης της δικαιοσύνης, της λύτρωσης ή μιας επιθυμητής λύσης αναφορικά με σύγχρονα επίμαχα θέματα, όπως η διακίνηση μεταναστών στο ομώνυμο διήγημα ή ο φυλετικός και κοινωνικός ρατσισμός στα «Είσαι Γάλλος;» και στο «Τίνος είσαι;». Αλλά και γενικότερα στα διηγήματα της συλλογής σημαντικό ρόλο παίζουν «του κύκλου τα γυρίσματα». Η ζωή αλλάζει τους ανθρώπους, ανατρέπει συνήθως καταστάσεις και ζωές, ενίοτε όμως λειτουργεί διορθωτικά αποκαθιστώντας μια ηθική τάξη πραγμάτων, άλλοτε με ευρηματικό τρόπο, όπως ανάμεσα στις δυο ξαδέλφες στο διήγημα «Οι κατσαρίδες», κι άλλοτε εκβιαστικά σχεδόν, όπως στο διήγημα «Κύκλοι».

Είναι ενδιαφέρον πάντως ότι η Παπασιδέρη, από την πρώτη κιόλας αυτόνομη συγγραφική της εμφάνιση, διαθέτει σε σημαντικό βαθμό την ικανότητα να κινεί με μαεστρία, αμεσότητα και αληθοφάνεια τα πρόσωπα σε προαποφασισμένους ρόλους της συγγραφής. Η εκφραστική λιτότητα και η παραστατικότητα της δίνουν την ευχέρεια να σκιαγραφήσει άμεσα τους χαρακτήρες, αποδίδοντας την ψυχολογία και το βιωματικό σύμπαν που τους δημιούργησε και τους εμπεριέχει. Η εναλλαγή των πολιτισμικών μορφών και των συγκεχυμένων ταυτοτήτων και αναζητήσεων, που χαρακτηρίζουν εν γένει την εποχή μας, τη βοηθά να φτιάξει ενδιαφέροντες ανθρώπινους τύπους, που έλκουν τον αναγνώστη να παρακολουθήσει την τύχη τους. Κι αυτό το προσόν, η επικοινωνία συγγραφέα και αναγνώστη, είναι πολύ ενθαρρυντικό για τη συνέχεια στο έργο μιας πρωτοεμφανιζόμενης συγγραφέως, που ήδη πατά το «πρώτο σκαλί», για να θυμηθούμε, κλείνοντας, τον οικουμενικό μας συμπατριώτη Κ.Π. Καβάφη.

Η Αλεξάνδρεια δεν είναι πια εκεί
Ιωάννα Παπασιδέρη
Εκδόσεις Βακχικόν
172 σελ.
ISBN 978-618-5733-79-7
Τιμή €13,78

Twitter