Νίκος Καζαντζάκης: «Ο καπετάν Μιχάλης» και «Ο φτωχούλης του Θεού»

Με αφορμή την επέτειο 140 χρόνων από τη γέννηση του Νίκου Καζαντζάκη (18 Φεβρουαρίου 1883, Ηράκλειο – 26 Οκτωβρίου 1957, Φράιμπουργκ, Γερμανία) ο εκδοτικός οίκος Διόπτρα, με την υποστήριξη μιας επιστημονικής επιτροπής από τους: Θανάση Αγάθο, Δημήτρη Κόκκορη και Βαγγέλη Χατζηβασιλείου, ανέλαβε (με το project «Ο Καζαντζάκης στον 21ο αιώνα») το σπουδαίο έργο της επανέκδοσης των βιβλίων του. Εκδόσεις με νέα αισθητική, με Πρόλογο και Επίμετρο, παρέχοντας έτσι τις απαραίτητες πληροφορίες τόσο για το έργο και τον δημιουργό του όσο και για την εποχή μέσα στην οποία γράφτηκε. Μια ευκαιρία γνωριμίας εκ νέου με το έργο του σημαντικού δημιουργού, θέτοντας στην ουσία το ερώτημα: Ποια θέση έχει η γραφή του Καζαντζάκη στη σύγχρονη εποχή; Να επισημανθεί πως η σειρά αυτή ξεκίνησε με την έκδοση ενός ανέκδοτου μέχρι τώρα μυθιστορήματος (Ο ανήφορος), γραμμένου το 1946, που έτσι πήρε πλέον τη θέση του στο corpus του έργου του του Νίκου Καζαντζάκη.

Ο καπετάν Μιχάλης είναι ιστορικό μυθιστόρημα, που εκδόθηκε το 1953 και αφορά την επανάσταση του 1889 και τον αγώνα των Κρητικών για την ανεξαρτησία τους από τους Τούρκους. Κυκλοφορεί με Πρόλογο και Επίμετρο από τον Γιώργο Ν. Περαντωνάκη. Στο έργο αυτό διαταράσσεται η ισορροπία ανάμεσα στην καταγραφή της ιστορίας (αν και ιστορικό το περιεχόμενό του) και στην αποτύπωση των χαρακτήρων, θέμα που πάντα ενδιέφερε τον Καζαντζάκη, καθώς του έδινε την ευκαιρία να διατυπώσει την πάγια θέση του να διασωθεί το πνεύμα πάνω από την ύλη, θέση που διατρέχει όλο το έργο του και του παρέχει την ικανή δικαιολογία για να συνεχίσει να γράφει, αλλά και να «χτίσει» λογοτεχνικά τη μορφή του ελεύθερου ανθρώπου, όπως εδώ του καπετάν Μιχάλη. Αντλώντας πληροφορίες από διηγήσεις των μεγαλύτερων, αποτυπώνει τα γεγονότα του μακρόχρονου αγώνα των Κρητικών για ανεξαρτησία, καταλήγοντας στην επανάσταση του 1889, υμνώντας τον ηρωισμό, τα εθνικά ιδεώδη, πρωτίστως την αξία της ελευθερίας, παρέχοντας ταυτόχρονα το αναγκαίο ηθογραφικό πλαίσιο. Ο ήρωάς του, ο καπετάν Μιχάλης, προβάλλεται με όλα τα χαρακτηριστικά του ιδιότυπου άγριου ηρωισμού της κρητικής του καταγωγής, με συχνές υπερβολές (ίδιον άλλωστε της καζαντζακικής γραφής), αλλά και με στοιχεία του φιλοσοφικού κόσμου, της ιδεολογίας και κοσμοθεωρίας του δημιουργού του, όπως η ανένδοτη στάση προς μια διαρκώς ανοδική πορεία, ακόμη κι όταν φαντάζει πλέον ατελέσφορη· ο ήρωας, μοναχικός και εσωτερικά ελεύθερος, δεν παύει να ανεβαίνει συνειδητά ίσα στον θάνατό του, πιστός στις αρχές του. Άλλωστε το μυθιστόρημα φέρει την εμβληματική φράση «Ελευθερία ή θάνατος!» ως επεξηγηματικό υπότιτλο.

Άπλωσε ο καπετάν Μιχάλης το χέρι, άρπαξε από τα μαλλιά, ανάερα, το σφαγμένο κεφάλι, το σήκωσε αψηλά, σαν μπαϊράκι, άγρια λάμψη περέχυσε το πρόσωπό του. Χαρά ’ταν ετούτη απάνθρωπη, περφάνια, πείσμα θεοτικό γιά καταφρόνια του θανάτου; Γιά αγάπη για την Κρήτη αβάσταχτη; Ο καπετάν Μιχάλης σήκωσε αψηλά το σφαγμένο κεφάλι, άνοιξε το στόμα, φώναξε:
– Ελευθερία ή…
Μα δεν πρόφτασε να τελειώσει· μια μπάλα μπήκε μέσα στο στόμα του· μια άλλη πέρασε από το δεξιό του μελίγγι και βγήκε από το ζερβό· κι ο καπετάν Μιχάλης έπεσε κάτω τ’ ανάσκελα και σκόρπισαν οι μυαλοί του στις πέτρες. (σσ. 698-699)

Όπως επισημαίνει εύστοχα ο Περαντωνάκης στο Επίμετρο: «Ο ήρωας στον Ν. Καζαντζάκη δεν τρέφεται από την ελπίδα ότι θα νικήσει». Δεν είναι τυχαία η απήχηση στο αναγνωστικό κοινό που γνώρισε αυτό το έργο.

Τα βιβλία του Νίκου Καζαντζάκη διαβάζονται σήμερα, φρέσκα και ζωντανά όσο ποτέ, αποδεικνύοντας πως η στροφή στα κλασικά έργα είναι πάντοτε σημαντική· μας δίνει το μέτρο σε μια εποχή αμετροέπειας.

Ο φτωχούλης του Θεού, η μυθιστορηματική βιογραφία του Άγιου Φραγκίσκου της Ασίζης, πρωτοεκδόθηκε το 1954. Εδώ παρουσιάζεται στη νέα του έκδοση, με Πρόλογο και Επίμετρο από τον Χ.Δ. Γουνελά. Με αφηγητή τον Φράτε Λεόνε, έναν ταπεινό ζητιάνο που θα βρει στον δρόμο του τον Φραγκίσκο, ένα πλούσιο αρχοντόπουλο, θα δούμε τη σταδιακή αλλαγή του νέου μέσα από την κοινή αναζήτηση των δύο για το αληθινό πρόσωπο του Θεού. Η επιλογή της θεματικής αυτού του μυθιστορήματος προσφέρει στον Καζαντζάκη πεδίο λαμπρό για να μεταφέρει τον δικό του προβληματισμό (έκδηλο άλλωστε σε όλα του τα βιβλία) για τη σχέση της θνητότητας με τον Θεό, τις εσωτερικές διαμάχες ανάμεσα στο γήινο σαρκίο και την πνευματικότητα. Ένας Θεός στα μέτρα του ανθρώπου, αλλά και ένας άνθρωπος σε μια διαρκή πνευματική ανύψωση. Πού θα συναντηθούν; Ο Φραγκίσκος θα βρει τον δρόμο προς τη θεότητα μέσα από την απάρνηση των υλικών αγαθών και το κήρυγμα της αγάπης. Ο δικός του «ανήφορος» προς την κατάκτηση της εσωτερικής ελευθερίας. Θα μπορούσε, άραγε, ο Φραγκίσκος της Ασίζης να αποτελεί για τον Καζαντζάκη ένα είδος προτύπου, όπως άλλοι του ήρωες; Το πιθανότερο είναι να θέλησε μέσα από τη φυσιογνωμία του να δείξει έναν ακόμη τρόπο ανάβασης του ανθρώπινου «Γολγοθά», άλλη μια ανηφορική οδό, όχι κατ’ ανάγκη αυτή που ο ίδιος ακολουθούσε. Όπως γράφει ο μελετητής στο Επίμετρο: «Φαίνεται να θέλει να αναγνωρίσει την αξία της αυτοθυσίας ως πνευμάτωση και σιωπηρά, μετριόφρονα να αναφερθεί και να απεικονίσει μέρος της δικής του ζωής, ότι όντως θυσιάστηκε κι ο ίδιος, κι ας μην έφτασε την απόλυτη θυσία του Αγίου Φραγκίσκου».

Ως «προλόγισμα» του έργου ο Καζαντζάκης παραθέτει:

Τριών λογιών είναι η προσευχή:
Η πρώτη: Θεέ μου, τέντωσέ με, αλλιώς θα σαπίσω.
Η δεύτερη: Θεέ μου, μη με παρατεντώσεις, θα σπάσω.
Η τρίτη: Παρατέντωσέ με, κι ας σπάσω!

Αξίζει μια μνεία στο έργο της επιμελήτριας Βίκυς Κατσαρού, τον μόχθο της απόδοσης των παλαιών έργων με την ιδιόμορφη γλώσσα του δημιουργού. Ποικίλες διορθώσεις στη στίξη, στην παραγραφοποίηση, στην ομογενοποίηση, προς διευκόλυνση του σύγχρονου αναγνωστικού κοινού, με παράλληλο όμως σεβασμό στο καζαντζακικό πρωτότυπο. Απολύτως επιτυχημένο το αποτέλεσμα. Τα βιβλία του Νίκου Καζαντζάκη διαβάζονται σήμερα, φρέσκα και ζωντανά όσο ποτέ, αποδεικνύοντας πως η στροφή στα κλασικά έργα είναι πάντοτε σημαντική· μας δίνει το μέτρο σε μια εποχή αμετροέπειας.

Ο καπετάν Μιχάλης
Νίκος Καζαντζάκης
Διόπτρα
712 σελ.
ISBN 978-618-220-090-2
Τιμή €22,20