Κωνσταντίνος Θεοτόκης: «Η τιμή και το χρήμα»
Η πεζογραφία μας, από το 1880 μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, ήταν έντονα επηρεασμένη από την ηθογραφία, είδος που εστίασε στη –συχνά πιστή– αναπαράσταση των εθίμων και των ηθών της ελληνικής υπαίθρου, παρουσιάζοντας την κυρίαρχη τότε εικόνα της ελληνικής πραγματικότητας, καθώς με την υποτυπώδη ακόμη μορφή των αστικών κέντρων δεν ήταν ώριμη η εποχή για μια διαφορετική θεματική. Ανάμεσα στους επιφανείς εκπροσώπους αυτής της τάσης είναι ξεχωριστή η θέση του Κερκυραίου Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Ο τρόπος με τον οποίο προσέγγισε ο Θεοτόκης την ηθογραφία δείχνει αφενός την προτίμησή του σε μια γραφή κοντά στο γενικότερο ρεύμα του ρεαλισμού/νατουραλισμού, μακριά από την επιφανειακή εκδοχή, την ειδυλλιακή ηθογραφία, απηχεί όμως και την ιδεολογική του προσέγγιση στον σοσιαλισμό. Ο Θεοτόκης δεν αρκείται στην απλή καταγραφή των εθίμων, αλλά ψάχνει (ακολουθώντας με ανοδικά βήματα το «οικοδόμημα» του σοσιαλιστικού ιδεολογικού μοντέλου) κάτω από τις συμπεριφορές να βρει το οικονομικό υπόβαθρο, τις κοινωνικές συνιστώσες και κατ’ επέκταση τις πολιτικές ιδεολογίες, που διαμορφώνουν τη συμπεριφορά των χαρακτήρων του, τόσο ως μεμονωμένες περιπτώσεις όσο και ως συλλογικότητες, αναδεικνύοντας τη διαλεκτική τους σύνδεση. Με τον τρόπο αυτό, οι χαρακτήρες του Θεοτόκη καθίστανται πιο κατανοητοί, με τα θετικά τους χαρακτηριστικά να προβάλλονται ως πρώιμες εκδηλώσεις μιας αλλαγής νοοτροπίας, και τα αρνητικά τους να αποκτούν μια επαρκή δικαιολογία.
Η τιμή και το χρήμα (το 1914 εκδόθηκε πρώτη φορά), είναι έργο χαρακτηρισμένο από τον ίδιο ως «ταπεινό διήγημα», όμως στην ουσία πρόκειται για μια νουβέλα, όχι τόσο για την έκτασή του (επιφανειακό, άρα ανεπαρκές, χαρακτηριστικό για να χαρακτηρισθεί ένα έργο νουβέλα), ούτε τη χρονική του ανάπτυξη (καθώς μόνον μέσα σε έναν χρόνο εκτείνεται η πλοκή), όσο κυρίως για το «μοίρασμα» της ψυχογράφησης σε παραπάνω από ένα πρόσωπα. Αν θεωρηθεί κύριο πρόσωπο η Ρήνη, που προσβάλλεται, κακοπαθαίνει και εγκαταλείπεται από τον Αντρέα, τότε δίπλα της μπορεί να σταθεί ως κύριο επίσης πρόσωπο της ιστορίας η μητέρα της, η Επιστήμη. Δύο πρόσωπα που αντιπροσωπεύει το καθένα έναν ολοκληρωμένο χαρακτήρα, δέσμιο κοινωνικών καταστάσεων, τη σκέψη και την ψυχή των οποίων ο Θεοτόκης ερευνά με περισσή τέχνη.
Η Επιστήμη μόνη της (χωρίς τη συμπαράσταση του μέθυσου άντρα της, του Τρίνκουλου), με τη δουλειά της και τη φροντίδα της, στο εργατικό προάστιο Μαντούκι της Κέρκυρας κρατά το σπιτικό της με τα τέσσερα παιδιά της και νοιάζεται για το μέλλον τους. Θα αρνηθεί πεισματικά να δώσει στον Αντρέα Ξη (από καλή γενιά αλλά τώρα ξεπεσμένο) την προίκα που ζητάει για να παντρευτεί τη Ρήνη της, οδηγώντας έτσι σε εξελίξεις ανεπιθύμητες. Ο Αντρέας θα κλέψει τη Ρήνη για να εκβιάσει τα πράγματα, όμως η άρνηση της Επιστήμης και οι οικονομικές του δυσκολίες θα τον κάνουν να την εγκαταλείψει, μόνη και έγκυο. Η Επιστήμη θα αναγκαστεί τελικά να υποχωρήσει, όμως δεν έχει υπολογίσει τη βούληση της θυγατέρας της.
O Θεοτόκης τολμά να διατυπώσει τόσο πρώιμα τη θέση του για τη γυναίκα, καταδικάζοντας ταυτόχρονα το κοινωνικό πλέγμα που την κρατά δέσμια.
Η Ρήνη, μεγαλωμένη με τις ηθικές αρχές και προκαταλήψεις της δικής της κοινωνικής τάξης, θα υπερβεί τα ειωθότα, θα αρνηθεί, αυτή πλέον, την επιστροφή του Αντρέα, γιατί νιώθει πως εξαγοράστηκε η αγάπη του με το χρήμα. Θα αποφασίσει να πάρει η ίδια τη ζωή της στα χέρια της, να μην παντρευτεί, να εργαστεί, να γεννήσει το παιδί της, χωρίς την «προστασία» που θα έδινε και σ’ αυτό αλλά και στην ίδια ο γάμος και το όνομα του πατέρα του.
«Πάμε!» είπε ο Αντρέας.
«Όχι!» τού ’πε μ’ απόφαση· «εδώ είναι ο χωρισμός μας. Θα πάω σε ξένα μέρη, σε ξένον κόσμο, σ’ άλλους τόπους· θα δουλέψω για με και για να κουναρήσω το παιδί που θα γεννηθεί. Θα μου δώσει η μάνα γράμματα για να ’βρω αλλού εργασία· θα τα πάρει από τες κυράδες της. Όχι, δεν έρχομαι! Είμαι δουλεύτρα· ποιόνε έχω ανάγκη;» Κ’ έπειτα από μια στιγμή σα να απαντούσε σε κάποια της σκέψη, εξαναφώναξε: «Δεν έρχομαι! Δεν έρχομαι!»
Ο Αντρέας την εκοίταξε ξεταστικά κ’ εκατάλαβε πως όλα τα λόγια θα ’ταν χαμένα.
«Ανάθεμα τα τάλαρα!» εφώναξε πάλι απελπισμένος. «Πάει η ευτυχία μου!»
Κ’ εβγήκε στο δρόμο.
(σ. 144)
Ο Θεοτόκης μιλά για τις αρχές του προηγούμενου αιώνα, οπότε η απόφαση της Ρήνης συνιστά μια «επανάσταση» για τα μέτρα της εποχής, πολύ μακριά από τις εύκολες λύσεις που συχνά έχει δώσει η πεζογραφία, επιλέγοντας ή το ευτυχές τέλος (που θα σήμαινε στην περίπτωση της Ρήνης μια υποταγή στα κοινωνικά αποδεκτά πράγματα) ή το τραγικό τέλος με μια αυτοκτονία μπροστά στο αδιέξοδο. Το μήνυμα του Θεοτόκη είναι ξεκάθαρο. Ακόμα και σε κλειστά κοινωνικά συστήματα, με πανίσχυρα στερεότυπα και ηθική κατακραυγή για όποιον τα παραβεί, υπάρχει η ελπίδα μιας ξεχωριστής συμπεριφοράς, μιας συνείδησης που θα ξεστομίσει το αυτονόητο: αφενός η μητέρα και το παιδί της αποτελούν οικογένεια, χωρίς την κοινωνική ανάγκη του πατέρα, και αφετέρου η γυναίκα μπορεί να διεκδικεί την αυτονομία της και την ελευθερία της εργαζόμενη. Η αξία, φυσικά, του συγκεκριμένου έργου είναι ο χρόνος όπου γράφονται αυτές οι αλήθειες. Έτσι, ο Θεοτόκης τολμά να διατυπώσει τόσο πρώιμα τη θέση του για τη γυναίκα, καταδικάζοντας ταυτόχρονα το κοινωνικό πλέγμα που την κρατά δέσμια.
Η έκδοση συμπληρώνεται με ενδιαφέρουσα εισαγωγή από τον επιμελητή του κειμένου Ευριπίδη Γαραντούδη (σ’ αυτόν οφείλονται τα σχόλια και το γλωσσάρι) και συγκαταλέγεται στη σειρά «Κωνσταντίνος Θεοτόκης – Πεζά και Ποιήματα» (αριθμεί εννέα τόμους) των ιστορικών εκδόσεων (από το 1899) Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων. Η στροφή στα κλασικά έργα είναι απαραίτητη, κι εδώ έχουμε μια εξαιρετική ευκαιρία για την εκ νέου γνωριμία με το έργο του σημαντικού λογοτέχνη.
Η τιμή και το χρήμα
Κωνσταντίνος Θεοτόκης
Εισαγωγή – Επιμέλεια κειμένου – Σχόλια – Γλωσσάρι: Ευριπίδης Γαραντούδης
Φιλολογική εποπτεία: Γιάννης Παπακώστας
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων
160 σελ.
ISBN 978-618-5683-07-8
Τιμή €14,94
