Κωνσταντίνος Λίχνος: «Αδιέξοδοι καιροί»

Ζούμε μια εποχή πυκνή σε γεγονότα, τα οποία οι άνθρωποι δύσκολα τα διαχειρίζονται, τα ερμηνεύουν και, κυρίως, τα ζουν. Σε αυτό το ιστορικό, πολιτικό και κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο, η αποστολή του κάθε λογοτέχνη, που σέβεται το αναγνωστικό κοινό και τον εαυτό του, είναι διττή: Αφενός, να περιγράψει το πλαίσιο αυτό με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια και, αφετέρου, να ψυχογραφήσει τους ήρωές του με ειλικρίνεια, αποφεύγοντας στερεότυπα και εύκολες ερμηνείες. Ο Κωνσταντίνος Λίχνος, στο βιβλίο του Αδιέξοδοι καιροί, πετυχαίνει σε αυτή τη διττή αποστολή. Τα δεκαπέντε διηγήματα της συλλογής, γραμμένα με την τεχνοτροπία του κλασικού ρεαλισμού, περιγράφουν και αναλύουν τους καιρούς που ζούμε, προσπαθώντας να εισχωρήσουν στα κοινωνικά φαινόμενα, αναζητώντας τις αιτίες που τα γεννούν κι εντοπίζοντας τους συλλογικούς και υποκειμενικούς παράγοντες, που καθορίζουν τη συμπεριφορά των ανθρώπων μέσα στις δοσμένες συνθήκες όπου εκείνη αναπτύσσεται. Στην προσπάθειά του να αναπαραστήσει ολόπλευρα την κοινωνική πραγματικότητα και τις ανθρώπινες υποστάσεις, απεικονίζοντας την ανθρώπινη δραστηριότητα, που μεταμορφώνει την κοινωνία – όχι μόνο εστιάζοντας στο περιβάλλον, που καθορίζει τις πράξεις των ανθρώπων, αλλά εμβαθύνοντας και στην ψυχολογική ιδιοτυπία των ανθρώπινων χαρακτήρων (που ασκούν τη δική τους επίδραση επάνω στις εξελίξεις), η γραφή του Κ. Λίχνου υπερβαίνει το πλαίσιο του παραδοσιακού ρεαλισμού, αποκτώντας πρωτόλεια χαρακτηριστικά του «δομημένου».

Ο «δομημένος ρεαλισμός» είναι μια τολμηρή πρόταση του Φιλολογικού Ομίλου Ελλάδος (μετεξέλιξη του Φιλολογικού Ομίλου Θεσσαλονίκης), μέλος και αντιπρόεδρος του οποίου είναι ο Κ. Λίχνος. Τα βασικά χαρακτηριστικά του είναι: η ακρίβεια στη χρήση της γλώσσας και τις λεπτομέρειες αυτής, η απόδοση εικόνων συγκροτημένα, με σαφήνεια και καθαρότητα, η αυστηρή δομή του κειμένου. Ο πεζογράφος που χρησιμοποιεί την τεχνοτροπία του «δομημένου ρεαλισμού» ασχολείται με τη διερεύνηση των εξωτερικών συνθηκών του περιβάλλοντος, στο οποίο δρα ο εκάστοτε ήρωας, κι εξετάζει το πώς αυτές καθορίζουν τη συμπεριφορά του. Δεν αρκείται, όμως, σε αυτό. Αποδίδει με χειρουργική ακρίβεια το ψυχολογικό υπόβαθρο των ηρώων, την εξέλιξη των σκέψεων, των πράξεων και τις ψυχολογικές τους μεταπτώσεις.

Τα διηγήματα του Κ. Λίχνου είναι έργο ανατομίας της εποχής μας, ακολουθώντας τις αρχές του κλασικού ρεαλισμού, προσομοιάζοντας παράλληλα σε πρώιμα στάδια του «δομημένου». Ο τίτλος «Αδιέξοδοι καιροί» μπορεί εύκολα να ιδωθεί ως «αδιέξοδοι άνθρωποι». Ο Καμί δήλωνε πως είμαστε το άθροισμα των επιλογών μας. Ο Κ. Λίχνος προχωρά ένα βήμα πιο πέρα. Οι επιλογές μας γίνονται εντός ενός ιστορικού πλαισίου, το οποίο όμως δεν είναι δοσμένο μεταφυσικά, αλλά συνδιαμορφώνεται από τις πράξεις τις δικές μας και των άλλων. Εν ολίγοις, τα αδιέξοδα των ανθρώπων δεν είναι αποκλειστικό έργο των ατομικών επιλογών τους. Είναι αποτέλεσμα τόσο των ατομικών, όσο και των συλλογικών επιλογών.

Είμαστε τα αδιέξοδά μας. Μας το φανέρωσε ο συγγραφέας, πετυχημένα και με εντιμότητα. Το πώς θα τα ξεπεράσουμε, είναι πια δική μας υπόθεση.

Σε αυτό το σημείο, αξίζει να αναφερθεί η έξυπνη αντίθεση του συγγραφέα απέναντι σε ένα κυρίαρχο ρεύμα ατομοκεντρισμού, που τείνει να καθιερωθεί και στη λογοτεχνία. Είμαστε όλοι μας, άσχετα αν το παραδεχόμαστε ή όχι, μέρος ενός συνόλου, που μας επηρεάζει στις επιλογές μας και το επηρεάζουμε με τη σειρά μας με τα όσα (δεν) κάνουμε και (δεν) λέμε. Στα διηγήματα ο εκάστοτε συγγραφέας έχει δυο επιλογές. Η πρώτη επιλογή είναι να πάρει τη θέση του παρατηρητή, του αφηγητή και να εξιστορήσει τη δράση ενός ήρωα. Είναι τεχνικά πιο ασφαλής. Ο Κ. Λίχνος επιλέγει, όμως, τον δεύτερο δρόμο, πιο δυσκολοδιάβατο, που οδηγεί σε ψυχογραφικά και κοινωνικά ξέφωτα πρωτόγνωρα. Ο αφηγητής είναι και το δρων υποκείμενο. Τα περισσότερα διηγήματα (με ελάχιστες εξαιρέσεις, όπως τα διηγήματα «Στον καφενέ» και «Ονείρου μονόπρακτο», όπου χρησιμοποιείται τριτοπρόσωπη αφήγηση) είναι γραμμένα σε πρώτο ενικό πρόσωπο και η αφήγηση διακρίνεται για το άμεσο και λαγαρό της ύφος. Ο τρόπος με τον οποίο απευθύνεται ο συγγραφέας / δρων υποκείμενο σε μας τους αναγνώστες μάς δίνει την εντύπωση ότι ένας φίλος μάς διηγείται μια ιστορία που του συνέβη και μας εξηγεί τα «πώς» και τα «γιατί». Τα θέματα με τα οποία καταπιάνεται ο συγγραφέας ποικίλλουν και είναι απολύτως λογικό αυτό, δεδομένης της ταχύτητας και της πυκνότητας των γεγονότων, που λαμβάνουν χώρα στους καιρούς που ζούμε. Το διήγημα «Επιδημική κρίση», για παράδειγμα, είναι σαφής αναφορά στον εγκλεισμό μας κατά τη διάρκεια της πανδημίας και διερευνά τις επιπτώσεις που είχε στις ζωές μας.

Αξίζει να αναφερθεί, επίσης, το ενδιαφέρον του συγγραφέα για το προσφυγικό ζήτημα, όπως αυτό παρουσιάζεται στα διηγήματα «Άξεινος Πόντος» και «Στον καφενέ». Σημειώνω αυτά τα δυο διηγήματα διότι διαφέρουν τόσο χωρικά (Μυτιλήνη και Πειραιάς τα μέρη) όσο και χρονικά (σημερινή περίοδος και 1922 έπειτα από τη Μικρασιατική εκστρατεία), αλλά το συμπέρασμα είναι το ίδιο. Ο πρόσφυγας μπορεί να ιδωθεί είτε ως «ξένος», που επιβουλεύεται «τη ζωή και την περιουσία μας», είτε ως ο «βασανισμένος άνθρωπος», που άφησε τη δική του καθημερινή ζωή, «ψάχνοντας ένα καλύτερο μέλλον». Ο συγγραφέας αποφεύγει τα κλισέ και τους αφορισμούς και τονίζει το αδιέξοδο που δημιουργεί στις ζωές προσφύγων και ντόπιων η πολιτική των «ισχυρών» αυτού του κόσμου. Η κοινωνική ευαισθησία του φαίνεται σε μια σειρά διηγημάτων που θίγουν τα θέματα της ανεργίας και των άθλιων εργατικών συνθηκών, με την ψυχολογική βία και τις πενιχρές αποδοχές. Οι ήρωες είναι μεταξύ της Σκύλλας (ανεργία) και της Χάρυβδης (άθλιες εργατικές συνθήκες, ποδοπάτημα προσωπικότητας για έναν μισθό) και προσπαθούν να μην πνιγούν στα κύματα της ζωής. Όσο για το κοινωνικό και επαγγελματικό υπόβαθρο των ηρώων, αυτό ποικίλλει από τους περιθωριακούς ανθρώπους όσο και τους καθημερινούς, καταδεικνύοντας πως τα «αδιέξοδα» τους συναντούν ανεξάρτητα θέσης. Το ίδιο συμβαίνει και στα τοπία: χωριό, ύπαιθρος, πόλη, θάλασσα, βουνό, δρόμος, εργοστάσιο, καφενές, σπίτι, είναι τα μέρη όπου λαμβάνουν χώρα τα περιγραφόμενα επεισόδια των διηγημάτων.

co lixnos23 Εν κατακλείδι, το βιβλίο του Κ. Λίχνου σεβάστηκε το αναγνωστικό κοινό και την αλήθεια, που κλήθηκε να υπηρετήσει. Είμαστε τα αδιέξοδά μας. Μας το φανέρωσε ο συγγραφέας, πετυχημένα και με εντιμότητα. Το πώς θα τα ξεπεράσουμε, είναι πια δική μας υπόθεση.