Κώστια Κοντολέων: «Άννα, το όνομά της»

Από τις πρώτες κιόλας αράδες, το βιβλίο της Κώστιας Κοντολέων κερδίζει το αναγνωστικό ενδιαφέρον. Ήσυχη και στοχαστική η γραφή της –ακόμα και όταν αφηγείται τραγικά συμβάντα–, ανεπιτήδευτη και ειλικρινής, σκηνοθετημένη σε πλάνα παλιού κινηματογράφου ή κάδρα φωτογραφιών αλλοτινών καιρών. Συχνά είχα την αίσθηση ότι περνοδιαβαίνω ένα λεύκωμα ασπρόμαυρων φωτογραφιών, που κατά τη διάρκεια του ξεφυλλίσματος επιχρωματίζονται ώστε τελικά να μετατραπούν σε έγχρωμες. Με αυτόν τον τρόπο παρακολουθούνται οι εποχές.

Ο Μήτσος και η Άννα συναντιούνται στην Αθήνα τις παραμονές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Πρόσφυγες οι γονείς αμφοτέρων. Η μάνα της Άννας, η Ασημίνα, αν και έχει μικρό ρόλο στο έργο, εντούτοις αναδύεται κυριαρχική φιγούρα. Ο πατέρας της, ο Γιάγκος, είναι ένας διαρκής φυγάς από τις επιθέσεις και την γκρίνια της γυναίκας του. Από προσφυγική οικογένεια και ο Μήτσος. Καταγωγή από τη Σμύρνη, όπου ο πατέρας του διατηρούσε ξυλουργικό εργοστάσιο, το οποίο κάηκε σε πυρκαγιά. Η φωτιά κυνηγάει τον Μήτσο σε όλη του τη ζωή.

Εκείνος δέσμιος του πόνου, του πένθους και των ενοχών από το τραγικό συμβάν που του στέρησε τη γυναίκα του τη Φρόσω και την ανήλικη θυγατέρα του την Άννα. Το παρελθόν τον βαστάει δέσμιο. Νιώθει ολομόναχος στη ζωή με μόνους επισκέπτες τις τύψεις, αφού θεωρεί τον εαυτό του υπεύθυνο που δεν κατάφερε να σώσει την οικογένειά του. Ζει με αδήριτο το δίλημμα: Να αφεθεί στον εφιάλτη του καταστροφικού παρελθόντος ή να τον εξολοθρεύσει; Δύσκολη η αναμέτρηση με τα φαντάσματα, επειδή αυτά διαφεντεύουν τη ζωή του.

Η Άννα, καταποντισμένη από έναν ατυχή έρωτα και συνάμα μια προδοσία, προσπαθεί να ανασυρθεί από τα συντρίμμια της και πασχίζει να σκηνοθετήσει μια νέα ζωή. Ο καθένας όμως από τους δυο ζει μέσα στη δική του φυλακή. Εκείνος του αλύτρωτου παρελθόντος και εκείνη στα δεσμά μιας αυταρχικής μάνας, που επιβάλλει στο σπίτι ένα καθεστώς μητριαρχίας, και μιας αδελφής ανταγωνιστικής με ό,τι σημαίνει αυτό στην αδελφική επί της ουσίας αγάπη, που όμως δεν είναι ικανή να αποσοβήσει τις εντάσεις και τις ζηλοφθονίες.

Οι δυο κεντρικοί ήρωες εργάζονται στον ίδιο χώρο· στο Δημόσιο Ταμείο της οδού Μενάνδρου. Αρχίζουμε από τον τρόπο πλησιάσματός τους. Γίνεται βήμα βήμα. Ο αναγνώστης ακούει τον ήχο των εσωτερικών και εξωτερικών βημάτων. Των πολλών ερωτημάτων, των αμφιβολιών και των φόβων.

Ο Μήτσος τολμά να αναμετρηθεί με τη θλίψη και την ενοχή και να κάνει μαζί με την Άννα το επόμενο βήμα· παντρεύονται. Για να εξορκίσουν τα φαντάσματα του παρελθόντος, παίρνουν ακόμα και νέα υποκοριστικά. Γίνονται Δημητρός και Νίτσα.

Στη νέα όμως ζωή, παρά τη θέληση και την προσπάθεια, τα φαντάσματα συγκατοικούν στο καινούριο σπιτικό. Το ανυπόφορο παρελθόν και το ανακουφιστικό παρόν συγκρούονται. Το χθες διεκδικεί ρόλο πρωταγωνιστικό στο παρόν και στο μέλλον.

Και μέσα στην ατομική και οικογενειακή δυστοκία τούς βρίσκει ο πόλεμος, για να γίνει εκείνος πρωταγωνιστής στις ζωές τους. Αυτός ο πατήρ πάντων ήρθε να ανατρέψει κάθε τι το θεωρούμενο ως βεβαιότητα. Κι έπειτα η Αθήνα και η χώρα ολόκληρη μπαίνει στη μαύρη περίοδο της Κατοχής. Οι άνθρωποι και οι ήρωες του βιβλίου ζουν πολιορκημένοι από τον θάνατο. Και εξωτερικά και στους κόλπους της οικογένειας, αφού φεύγει από τη ζωή η μητέρα Ασημίνα.

Ήσυχη και στοχαστική η γραφή της –ακόμα και όταν αφηγείται τραγικά συμβάντα–, ανεπιτήδευτη και ειλικρινής, σκηνοθετημένη σε πλάνα παλιού κινηματογράφου ή κάδρα φωτογραφιών αλλοτινών καιρών.

Θέλω να επισημάνω ότι τα πολιτικά και πολεμικά γεγονότα της εποχής αποτελούν την κορνίζα μέσα στην οποία καδράρονται οι ανθρώπινες ζωές και η ψυχολογία των ηρώων, γι’ αυτό περνούν υπαινικτικά σαν σκηνικό θεατρικής παράστασης. Το σημαίνον για τη συγγραφέα είναι να αποτυπώσει τις συνέπειες των καταστάσεων στους ανθρώπους. Γιατί και μέσα στον ζόφο η ζωή συνεχίζεται, οι ιεροτελεστίες και το εθιμικό δίκαιο – όπως η προετοιμασία του νεκρού για την εξόδιο ακολουθία, οι σχέσεις των ανθρώπων όπως διαμορφώνονται μέσα στις αναγκαιότητες, το όνειρο που δεν παύει στιγμή να τροφοδοτεί με ελπίδα τη ζωή. Τη ζωή που φέρνει ένα παιδί.

Και ανάμεσα στους πρωταγωνιστές εισέρχεται πλέον ο Φίλιππος. Όσο για τον Δημητρό…

Όλα έτοιμα να υποδεχθούν τον γιο του. Εκείνος είναι έτοιμος να ξαναπαίξει με άλλους όρους τον ρόλο του πατέρα;

Ο μικρός Φίλιππος, ο έφηβος Φίλιππος, ο ενήλικος Φίλιππος, πασχίζει να νικήσει τη μνήμη του πεθαμένου κοριτσιού και συνάμα της παλιάς τραγωδίας του πατέρα του. Και ο Δημητρός αφήνεται στη λήθη ακούσια…

Με λόγο δωρικό και άμεσο, η Κώστια Κοντολέων χαρίζει στο αναγνωστικό κοινό ένα βιβλίο βαθιά ανθρώπινο, ειλικρινές, στοχαστικό, με πολλές ψυχολογικές εκφάνσεις. Κεντά μια μακρά ιστορική περίοδο. Χωρίς να την περιγράφει, δίνει στον αναγνώστη το πλαίσιο και δημιουργεί την εικόνα της προπολεμικής Αθήνας, των εργατών και των υπαλλήλων, των τιγκαρισμένων λεωφορείων, του χαρτιού και της μελάνης του Δημοσίου Ταμείου της οδού Μενάνδρου, του Πέδρογκραντ και των λοιπών κομψών ζαχαροπλαστείων, των πλανόδιων ανθοπωλών, των περιπάτων του Ζαππείου και των ταβερνείων της Πλάκας. Επίσης, της σκληρής προσπάθειας των προσφυγικών οικογενειών να ριζώσουν και να ευδοκιμήσουν. Μια Αθήνα των ατελέσφορων ονείρων, που μετά τον πόλεμο και τον Εμφύλιο πασχίζει να επουλώσει τις πληγές της και να ορθοποδήσει. Μια Αθήνα της αντιπαροχής, αλλά και της κακέκτυπης αντιγραφής του αμερικάνικου ονείρου. Το πέρασμα από τις αυλές και τα προσφυγικά στη ζωή των πολυώροφων κτιρίων, της ψυχρότητας και της αποξένωσης. Μια νέα γενιά μέσω του Φίλιππου έρχεται στο προσκήνιο. Ένα παιδί που εγκλωβίζεται σε μια μνήμη κυτταρική, μια μνήμη που του φορτώνει ο πατέρας του. Είναι η νεκρή αδελφή, με την οποία αρχίζει να κονταροχτυπιέται και συνάμα να μονομαχεί με τους δικούς του φόβους και τους εφιάλτες. Γίνεται ένα παιδί μοναχικό, ευαίσθητο, με καταφυγή στο σινεμά και τις αναγνώσεις βιβλίων.

Μέσα στο βιβλίο αναπτύσσονται με ευκρίνεια οι δυο κόσμοι. Ο συνειδητός κόσμος, αυτός της καταγραφής των γεγονότων, και ο υποσυνείδητος κόσμος, από όπου πηγάζουν οι φόβοι, οι ενοχές και τα τραύματα. Αυτά που αν δεν επουλωθούν, κακοφορμίζουν. Τραυματικός αν και ζωντανός εγγράφεται ο κόσμος της μνήμης και του παρελθόντος σαν μια μόνιμη πληγή που δεν έπαψε ποτέ να αιμορραγεί. Κι η συγγραφέας ξετυλίγει την ιστορία έτσι ώστε το παρελθόν να συμπορεύεται με τον ενεστώτα χρόνο των ηρώων και να βιώνεται σαν εσαεί παρόν. Έτσι, ο αναγνώστης αναπλάθει διαβάζοντας και τη βίωση του παρόντος αλλά και την αχλή του παρελθόντος.

kos kontoleon21 Στο μυθιστόρημα τίθενται πολλά ερωτήματα. Πόσο σταθερές μπορεί να είναι τελικά οι θεωρούμενες βεβαιότητες; Μπορούν τα άψυχα να δαμάσουν τη θέληση των ανθρώπων; Πόση δύναμη και αυτογνωσία χρειάζεται για να επιβληθεί το άτομο στη νομοτέλεια; Η μνήμη μπορεί να γίνει τιμωρός; Τις απαντήσεις τις δίνει η συγγραφέας μέσα από τη ζωή των ηρώων της.