[…] ὑμῖν μεγάλη ἡ δόξα καὶ ἧς ἂν ἐπ’ ἐλάχιστον ἀρετῆς πέρι ἢ ψόγου ἐν τοῖς ἄρσεσι κλέος ᾖ…
(Περικλέους, Επιτάφιος – 2.45.2)

[…] Άμορφες άμα κι άηχες τους θέσπισε να ζούνε
Ρομφαία μέλλει τους που βλάστησαν γυναίκες
Η μάνα τους για τη γέννα της κατάρες σέρνει
Πιάτο ξέχειλο πιότερο κρατεί στους γιους της
Τ’ όνομά τους υπογράφεται με άχροη μελάνη
Να αγγελθεί είναι μιαρό μήτε πάνω σε μνήμα […]
(Νέλλα Συναδινού, «Ελεγείο για τις Αφγανές γυναίκες» στο Γαλάζιο ενστερνίστηκα, Φίλντισι 2019)

Από την εποχή που ο Περικλής του 5ου αι. π.Χ. στον Επιτάφιό του για τους νεκρούς του Πελοποννησιακού Πολέμου ενταφίασε συμβολικά και τη γυναίκα στον κλήρο της σιωπής, παραχωρώντας της τη «δόξα» τής όσο το δυνατόν μεγαλύτερης αφάνειας ως τον 21ο αιώνα, το διερώτημα που εύστοχα διατύπωσε η Βιρτζίνια Γουλφ, του κατά πόσον απέκτησε η γυναίκα «ένα δικό της δωμάτιο» – a room of one’s own, παραμένει επιτακτικά ενεργό.

Μετά την ποιητική της συλλογή Γαλάζιο ενστερνίστηκα (Φίλντισι, 2019), η Νέλλα Συναδινού επανέρχεται με μία σπουδή πάνω σ’ αυτή τη θεσμοποιημένη σιωπή, ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον πεζό, σπονδυλωτό αφήγημα που θα μπορούσε να τιτλοφορηθεί «Το σάγκα της γυναίκας στον 20ό αιώνα» ή και αντίστροφα «Το σάγκα του 20ού αιώνα και το αποτύπωμά του στη γυναίκα». Ένα μυθοπλαστικό οδοιπορικό που όμως ερείδεται στέρεα και εμπεριστατωμένα στην πρόσφατη Ιστορία, μια διαδρομή που διανύεται άλλοτε με άλματα, άλλοτε με δειλά βήματα, κάποτε με μποτίνια, ενίοτε με γοβάκια ή και με σπορτέξ, όπως δηλώνει ο παιγνιώδης, λίγο πικρός κατά βάθος τίτλος, από δέκα γυναίκες που κινούνται χρονολογικά στις ισάριθμες δεκαετίες του 20ού αιώνα.

Πρόκειται για δέκα αυτοτελείς νουβέλες συναρπαστικής αφηγηματικής έντασης αλλά και ενδελεχούς ιστορικής τεκμηρίωσης, εκ πρώτης όψεως ανεξάρτητες μεταξύ τους, πιστές στη νόρμα της νουβέλας που επιτάσσει τη ρεαλιστική εξεικόνιση του κοινωνικού μικρο- ή και μακρο-ιστορικού πλαισίου, καθώς και τη γενικά ευθεία, με μικρές μόνο παρεκκλίσεις, κλιμακούμενη αφηγηματική γραμμή, με τα κρεσέντα και την αποκλιμάκωσή της.

Όσο ανορθόδοξο κι αν ηχεί, το πρώτο έργο της Δυτικής γραμματείας που αναφέρεται αποκλειστικά σε γυναίκες γράφτηκε από άνδρα: Ο πρωτομάστορας της νουβέλας Βοκκάκιος έγραψε το 1361 το De mulieribus claris (Περί διασήμων γυναικών), στο οποίο φιλοτέχνησε 106 γυναικεία ιστορικά πορτρέτα, ξεκινώντας από τη βιβλική Εύα και φτάνοντας ως τη σύγχρονή του Ιωάννα Α’ της Νάπολης. Τη σκυτάλη παρέλαβε η Κριστίν ντε Πιζάν, Βενετσιάνα που έζησε στη Γαλλία και η πρώτη γυναίκα επαγγελματίας συγγραφέας που έζησε από την πένα της. Με πρότυπο τις διάσημες γυναίκες του Βοκκάκιου και με σαφείς πλατωνικές επιρροές, έγραψε το 1405 Le livre de la Cité des Dames (Το βιβλίο της πόλης των γυναικών), όπου σκιαγραφεί μία ιδανική πολιτεία, θεμελιωμένη σε τρεις θηλυκού γένους δυνάμεις, τη Λογική, την Αρετή και τη Δικαιοσύνη, και κατοικούμενη αποκλειστικά από γυναίκες: 36 εμβληματικές γυναικείες μορφές από την Ιστορία και τη Μυθολογία.

Κοινή τους συνιστώσα είναι το ότι στέκονται πάντα ένα –κρίσιμο– βήμα μπροστά από την εποχή τους ή ίσως πέρα από αυτήν, όχι ως ταγοί, αλλά ως πρόσωπα με ελεύθερη βούληση.

Είναι μακρύς και αξιοπρόσεκτος ο κατάλογος των έργων της παγκόσμιας γραμματείας που παραχώρησαν τη θεματολογική αποκλειστικότητα σε γυναίκες· μπορούμε να αναφέρουμε ενδεικτικά την εγχώρια και σύγχρονή μας συλλογή διηγημάτων της Αγγέλας Καστρινάκη Εκδοχές της Πηνελόπης, όπως πολλά είναι και τα «υποσύνολα» έργων του ίδιου συγγραφέα με παραλλαγές πάνω σε ένα θέμα, έργα-«φούγκες», για παράδειγμα ο Κύκλος του Πίτσμπουργκ ή Κύκλος του αιώνα του σπουδαίου Αφροαμερικανού August Wilson: δέκα θεατρικά έργα τοποθετημένα σε καθεμιά από τις δεκαετίες του 20ού αιώνα, με επίκεντρο την καθημερινότητα των μαύρων της Αμερικής. Το Με μποτίνια, με γοβάκια και σπορτέξ συντίθεται από κείμενα απολύτως συνειδητά τοποθετημένα στην εκάστοτε εποχή, με σταθερό χώρο την περιοχή του Πειραιά, που συμπλέκονται άρρηκτα με την ιστορική τους συγχρονία και ισορροπούν στο μάτι του κυκλώνα κάθε δεκαετίας, στο πλέον κομβικό σημείο της. Στις σελίδες του βιβλίου παρελαύνουν η Καλλιρρόη Παρρέν με την Εφημερίδα των Κυριών και ο απόηχος στα καθ’ ημάς του πρώτου φεμινιστικού κύματος στη χαραυγή του 20ού αιώνα, οι παραμονές των Βαλκανικών Πολέμων, ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Εμφύλιος, το Πολυτεχνείο.

Οι ηρωίδες της Νέλλας Συναδινού δεν είναι mulieres clarae όπως εκείνες του Βοκκάκιου, δεν έχουν επώνυμο, έχουν όνομα, είναι μυθοπλάσματα αλλά διαθέτουν υπόσταση, σάρκα και πνοή, η Ιστορία δεν τις κατέγραψε, γράφτηκε πάνω στο ίδιο τους το δέρμα, ή μάλλον την έγραψαν εκείνες με το σώμα και το αίμα τους. Ωστόσο, δεν προβάλλονται ντετερμινιστικά, ως «αντικείμενα της Ιστορίας», αντίθετα, με τα λόγια της συγγραφέα, «παλεύουν την Ιστορία, που τις θέλησε ηττημένες». Είναι ισχυρές γυναικείες περσόνες, όχι πάντα «δυναμικές», σταθερά όμως δυνατές και ζωτικές, συχνά στωικές, με ευάλωτες στιγμές αλλά και στιγμές υπέρβασης. Κοινή τους συνιστώσα είναι το ότι στέκονται πάντα ένα –κρίσιμο– βήμα μπροστά από την εποχή τους ή ίσως πέρα από αυτήν, όχι ως ταγοί, αλλά ως πρόσωπα με ελεύθερη βούληση. Δεν είναι σουφραζέτες, ούτε καν δεδηλωμένες φεμινίστριες, διεκδικούν απλώς χώρο και λόγο στη ζωή τους: «…Εγώ τον έδωκα ένα χεράκι τον Μεγαλοδύναμο για το δίκιο», λέει η Νίνα της δεκαετίας του ’30… «Μου στερούν τον αέρα που αναπνέω», εξανίσταται η Μέλα του Πολυτεχνείου.

Σε ό,τι αφορά την ανάπλαση της εκάστοτε ιστορικής συγκυρίας, το συγγραφικό ρεπεράζ είναι εξαντλητικό. Δεν εντοπίζεται ο παραμικρός αναχρονισμός, οι ελάσσονες πραγματολογικές λεπτομέρειες, αντικείμενα, χώροι και η τοπογραφία τους, κοινωνιόλεκτοι και ντοπιολαλιές –αναφέρω ενδεικτικά την Πόντια Τσοφούλα του ’20, που αναζητά μια γλωσσική ταυτότητα ανάμεσα στη μητρική ποντιακή διάλεκτο και την καθαρεύουσα των εφημερίδων– όλα έχουν μελετηθεί και αξιοποιηθεί με βαθιά γνώση και αληθοφάνεια, μακριά από φολκλορικές υπερβολές. Κι εδώ αξίζει να επισημανθεί η υποδειγματική εικονογράφηση του Κώστα Σμπώκου, ο οποίος φιλοτέχνησε τα πορτρέτα των ηρωίδων που εισάγουν κάθε νουβέλα. Απολύτως μέσα στο πνεύμα και την αισθητική των κειμένων, αποδίδουν τόσο το στιλ κάθε εποχής όσο και τον ψυχισμό και τη διάθεση των γυναικών, πιστά και στο «γράμμα» και στο «πνεύμα». Όσον αφορά την ιστορική ακρίβεια και πιστότητα, η συγγραφέας, με γνώση και επιστημονική αντικειμενικότητα, ζωντανεύει μια-μια τις δεκαετίες αναπαριστώντας με ενάργεια το κοινωνικοπολιτικό συγκείμενο. «Δύσκολες» και αμφιλεγόμενες περιοχές της ελληνικής Ιστορίας, όπως η Αντίσταση, ο Εμφύλιος, η Χούντα, προσεγγίζονται από ψύχραιμη απόσταση, προβάλλονται οι αντινομίες, ο ηρωισμός αλλά και ο παραλογισμός τους, χωρίς να αγιοποιείται ούτε να δαιμονοποιείται καμιά πλευρά.

Ο Καναδός κορυφαίος του ιστορικού μυθιστορήματος Γκι Βαντερχέγκε[1] είχε γράψει ότι, όσο η Ιστορία μάς μαρτυρά τα πεπραγμένα των ανθρώπων, η ιστορική μυθοπλασία μάς εισάγει στα αισθήματά τους, ενώ σύμφωνα με τον δικό μας Θανάση Βαλτινό: «…Η Ιστορία, από τη σκοπιά του συγγραφικού ενδιαφέροντος, είναι ένας εξαιρετικά δραματικός χώρος που, ακόμα και στις πλέον αδρές του διαστάσεις, αποτελεί συμπίλημα ατομικών πεπρωμένων. Αν ο προσδιορισμός των συντεταγμένων αυτού του χώρου είναι η γνώση της Ιστορίας, προσωπικά με ενδιαφέρουν τα επί μέρους πεπρωμένα, που είναι το αντίθετο της γνώσης, είναι η αίσθηση της Ιστορίας»[2]. Το επίτευγμα του βιβλίου ως ταξινομικά «ιστορική» μυθοπλασία έγκειται ακριβώς στην ανάγνωση του «επί μέρους» και στην έμπρακτη ανάδειξη της διαλεκτικής σχέσης μεταξύ μικρο-ιστορίας και μακρο-ιστορίας· στη μαστοριά με την οποία διαπλέκονται σε κάθε αφήγημα οι ζωές των γυναικών με τη δίνη των γεγονότων και, εντός αυτής της περιδίνησης, το αίτημα για περισσότερη ελευθερία και αυτοδιάθεση. Ή, όπως έξοχα το διατύπωσε η μαχητική πρωτοφεμινίστρια Mary Wollstonecraft ήδη από τον 18ο αιώνα, το αίτημα «να έχουν εξουσία όχι πάνω στους άνδρες, αλλά πάνω στον εαυτό τους»[3].

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Στα ελληνικά κυκλοφόρησε Το αγόρι του Εγγλέζου, μτφρ. Γ.Ί. Μπαμπασάκης, Κέδρος, 2000
[2] Θανάσης Βαλτινός, «Πέρα από την πραγματικότητα. Το ιστορικό γεγονός ως στοιχείο μύθου», Ιστορική πραγματικότητα και νεοελληνική πεζογραφία (1945-1995), Επιστημονικό Συμπόσιο (7-8 Απριλίου 1995)
[3] Στο «Η αναγνώριση των δικαιωμάτων της γυναίκας» (A Vindication of the Rights of Woman, 1792)

[Η Κατερίνα Θεοδωράτου είναι θεατρολόγος.]

Με μποτίνια, με γοβάκια και σπορτέξ
Δέκα γυναίκες διατρέχουν δέκα δεκαετίες του 20ού αιώνα
Νέλλα Συναδινού
Φίλντισι
660 σελ.
ISBN 978-618-5456-29-0
Τιμή €19,08

Twitter