Ελένη Κατσαμά: «Η ζωή και οι θάνατοι της Αλεξάνδρας Δελλή»

Λίγοι είναι εκείνοι οι Έλληνες πεζογράφοι που έχουν μια ισοδύναμη παρουσία τόσο στον χώρο της λογοτεχνίας για ενήλικους αναγνώστες, όσο και σε εκείνη που είναι στραμμένη προς τα παιδιά και τους έφηβους. Και έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να δει κανείς αν πίσω από τις όποιες διαφορές στη γλώσσα, στην ανάπτυξη του θέματος, στο κύκλωμα των χαρακτήρων του έργου, υπάρχουν εκείνα τα κοινά σημεία που φανερώνουν την ταύτιση της πατρότητας του δημιουργού.

Γράφω τα πιο πάνω έχοντας –όπως είναι φυσικό– ως βασικό παράδειγμα τον ίδιο μου τον εαυτό και τα ίδια μου τα έργα. Γνωρίζω πολύ καλά πως οι κεντρικές εμμονές της συγγραφικής μου παρουσίας τόσο στην ενήλικη λογοτεχνία όσο και στην παιδική/εφηβική είναι οι ίδιες. Αλλά κάτι παρόμοιο έχω διαπιστώσει και σε έργα άλλων «διπολικών» συγγραφέων. Για παράδειγμα, στην Ελένη Πριοβόλου την πολιτική ματιά, στον Παντελή Καλιότσο τη σκωπτική άποψη, στην Ελένη Σαραντίτη την αισθαντικότητα της γραφής κ.ά. Με μια παρόμοια διάθεση ανακάλυψης κοινού τόπου ανάμεσα στην εφηβική και την ενήλικη γραφή της Ελένης Κατσαμά, θέλησα να διαβάσω το τελευταίο βιβλίο της που οι Εκδόσεις Πατάκη κυκλοφόρησαν ενταγμένο στη σειρά της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας.

Δεν είναι η πρώτη φορά που η Κατσαμά έγραψε κείμενο προορισμένο να διαβαστεί από ενήλικο κοινό. Αλλά είναι επίσης γεγονός πως το κυρίως έως τα τώρα έργο της ανήκει στην εφηβική λογοτεχνία, και μάλιστα άνετα μπορεί να θεωρηθεί πως διαθέτει τα στοιχεία μιας cross over γραφής. Και εδώ ακριβώς συνάντησα τα βασικά στοιχεία της συγγραφικής της ταυτότητας. Η γλώσσα – όχι μόνο και τόσο ως εργαλείο καταγραφής γεγονότων, όσο επίσης και ως τρόπος ανάγνωσης του περιγραφόμενου θέματος. Η Ελένη Κατσαμά χρησιμοποιεί πολλά στοιχεία μαγικού ρεαλισμού για να φωτίσει από τη μια τον εσωτερικό κόσμο των ηρώων της και από την άλλη για να περιγράψει και τις πολιτικοκοινωνικές συνθήκες εντός των οποίων οι ήρωές της ζούνε και πεθαίνουν.

Μαζί με την Αλεξάνδρα και μια ολόκληρη χώρα ξεκόβεται από τα νήματα του παρελθόντος της.

Κεντρική της ηρωίδα στο βιβλίο αυτό η Αλεξάνδρα, μια κοπέλα γεννημένη κάπου στα μέσα του 20ού αιώνα σε κάποιο ξεχασμένο χωριό. Έχει απάνω της τη μοίρα που συνοδεύει όλες τις γυναίκες του σογιού της. Άλλες συνομιλούν με τον θάνατο, άλλες γνωρίζουν πότε αυτός θα έρθει, η Αλεξάνδρα μπορεί να διακρίνει τα χνάρια του πάνω στα πρόσωπα που κάποτε θα επισκεφθεί.

Κι όμως, είναι ένα πλάσμα αδικημένο κοινωνικά – σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία η θέση της γυναίκας είναι μέσα στον χώρο του υπερβατικού και μόνο. Το ατομικό της μέλλον δεν της ανήκει. Και καθώς η Αλεξάνδρα θα μεγαλώνει, ολοένα και θα βιώνει και από έναν προσωπικό της θάνατο. Αποκόπτεται από τις ίδιες της δυνάμεις του φύλου της και με σκυμμένο το κεφάλι θα υποτάσσεται στις αποφάσεις των αρσενικών στους οποίους ανήκει. Στον πατέρα, στον άντρα της. Και μαζί με τον τελευταίο θα βρεθεί να είναι εσωτερική μετανάστρια. Από τους ελεύθερους αναστεναγμούς της φύσης, στους περιοριστικούς θορύβους της πόλης – και όλα αυτά καθώς ένας αιώνας κρύβεται στην ασφάλεια της ιστορικής καταγραφής του. Μαζί με την Αλεξάνδρα και μια ολόκληρη χώρα ξεκόβεται από τα νήματα του παρελθόντος της.

Πάνω σε αυτό το γενικό πλάνο η Ελένη Κατσαμά έστησε την ιστορία της και την αφηγήθηκε με γλωσσική συνέπεια ως προς τις τεχνικές του μαγικού ρεαλισμού. Το μυθιστόρημα δομείται με μικρά κεφάλαια, συχνά η εξιστόρηση ξεφεύγει από την πορεία της, ακριβώς όπως το μαγικό στοιχεία βγάζει εκτός προγραμματισμένης διαδρομής την επίτευξη του στόχου.

Ένα απρόσμενο μυθιστόρημα, που έχει γερά γλωσσικά θεμέλια και σίγουρα τις φρέσκες αναζητήσεις αφηγηματικών τεχνασμάτων – το τελευταίο αυτό πολλά οφείλει στη θητεία της Ελένης Κατσαμά στην εφηβική λογοτεχνία. Με δυο παραδείγματα το επιβεβαιώνω:

Στα πόδια της κούρνιαξε νυσταγμένο κι ανυπόμονο το κρύο που τρύπωσε κάτω από το νυχτικό της και την τύλιξε ασφυχτικά, ψάχνοντας κι αυτό για λίγη ζέστη. (σελ. 15)