«Ανθρωποκυνηγητό» του Μ. Γ. Μερακλή
Τα αρχαία ελληνικά κείμενα μου χάριζαν (και εξακολουθούν να μου χαρίζουν) ψυχικήν ευφορία. Χωρίς αυτό να σημαίνει, ότι παρέβλεπα ή παραβλέπω και τα μελανά σημεία του κόσμου εκείνου.
Το βιβλίο του σύγχρονου Γάλλου φιλοσόφου και συγγραφέα Grégoire Chamayou, με τον μονολεκτικό τίτλο, που τον χρησιμοποιώ και ως τίτλο του σημειώματός μου, δίνει αφορμή για τέτοια κριτικήν αναφορά.
Ο υπότιτλός του είναι Ιστορία και φιλοσοφία της κυνηγετικής εξουσίας (μετάφραση της κυρίας Ιωάννας Χονδρού, στις Εκδόσεις Αλλότροπο). Στην εισαγωγή του ήδη γράφει ο Σαμαγιού τα ακόλουθα, που αναφέρονται στην αρχαία Ελλάδα: «Εδώ η χρήση της λέξης “ανθρωποκυνηγητό” δεν είναι μεταφορική. Υποδεικνύει συγκεκριμένα ιστορικά φαινόμενα, κατά τα οποία οι άνθρωποι κυνηγήθηκαν, καταδιώχθηκαν, αιχμαλωτίστηκαν ή σκοτώθηκαν στις διάφορες μορφές του κυνηγιού. Πρόκειται για καθιερωμένες και ενίοτε μαζικές πρακτικές, των οποίων οι πρώτες μορφές αναλύθηκαν στην αρχαία Ελλάδα και γνώρισαν εκπληκτική άνθηση στη σύγχρονη εποχή, εναρμονισμένες με την ανάπτυξη ενός υπερατλαντικού καπιταλισμού».
Ο πράγματι μεγάλος Αριστοτέλης είταν, παρά κάποιαν αμφιταλάντευση στα Πολιτικά του, υποστηρικτής της δουλείας. Υποστήριζε πως οι δούλοι είναι δούλοι εκ γενετής. Ο Σαμαγιού μεταφέρει από το πρώτο βιβλίο των Πολιτικών: «όσοι λοιπόν διαφέρουν από τους άλλους όσο διαφέρει η ψυχή από το σώμα και ο άνθρωπος από το θηρίο, είναι φύσει δούλοι, οπότε είναι καλύτερα να υποταχθούν».
Στο ερώτημα αν σήμερα υφίσταται η δουλεία, ο Γάλλος διανοητής παρατηρεί, ότι το «ανθρώπινο κυνηγητό» καλύπτει ολόκληρο τον ιστορικό χρόνο. Από το κυνήγι των αρχαίων δούλων στην αρχή, κι ύστερα των Ινδιάνων, των Μαύρων, των φτωχών, της Αστυνομίας, το λιντσάρισμα, το κυνήγι των ξένων, των Εβραίων, των Παρανόμων. Όλα αυτά τα «κυνήγια» διεξοδικά. Εξάλλου παρατηρεί ότι, «επειδή η διάκριση μεταξύ θηρευτή και θηράματος δεν είναι εγγεγραμμένη στη φύση», οι ρόλοι μπορεί να αντιστρέφονται. Συμβαίνει κάποιες φορές «τα θηράματα να ενώνουν τις δυνάμεις τους και, με τη σειρά τους, να γίνονται κυνηγοί». Το παράδοξο όμως είναι (αν μπορεί να το πει κανείς παράδοξο), ότι τελικά υπερισχύουν οι κυνηγοί, που επιστρέφουν στην αρχική θέση του θηρευτή ακόμα πιο αδυσώπητοι.
Δίπλα στο κυνήγημα ανθρώπων από ανθρώπους μπήκε, στους αναπτυγμένους λαούς, και το χρήμα.
Υποστηρίζει βέβαια ο Σαμαγιού, ότι η ιστορία της εξουσίας είναι η ιστορία των αγώνων για την ανατροπή της, αλλά, σε τελευταία ανάλυση, οι αγώνες αυτοί εναντίον του πρωτογενούς ανθρωποκυνηγητού, έστω κι αν αποκτούν κάποια δυναμική, κάποτε και με εκτενέστερη διάρκεια, στο τέλος θα ηττηθούν, θα επικρατήσει η προαιώνια «τάξη», του ανθρωποκυνηγητού.
Δεν είναι όμως η «τάξη» αυτή η πρωτογενής. Πρέπει να υποθέσει κανείς, ότι κάτι άλλο προηγήθηκε, που υπήρξε και η αιτία, μεταξύ άλλων, και του ανθρωποκυνηγητού. Εννοώ αυτό που είπε ο Βιργίλιος στην Αινειάδα: amor sceleratus habendi, ο αισχρός και ανόσιος έρωτας να κατέχουν οι άνθρωποι ολοένα περισσότερα. Δίπλα στο κυνήγημα ανθρώπων από ανθρώπους μπήκε, στους αναπτυγμένους λαούς, και το χρήμα. Τη λέξη αυτή χρησιμοποιεί κατά κόρον ο Θουκυδίδης, ο οποίος στην Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, στο πρώτο κεφάλαιο, διατυπώνει εν πρώτοις τη θεωρία του για τη δημιουργία των πολέμων, αιτία των οποίων θεωρεί το «χρήμα». Είναι ενδεικτικό ότι, αναφερόμενος στους «παρά θάλασσαν» Έλληνες, γράφει πως είχαν επιδοθεί στην απόκτηση χρημάτων και, με το πάθος για κέρδη («εφιέμενοι κερδών»), οι αδύνατοι αναγκάζονταν να υφίστανται τη δουλεία των δυνατών («την των κρεισσόνων δουλείαν»).
Ο Θουκυδίδης είταν αυτός που έδινε, ως ιστορικός, τα γεγονότα «εκ τεκμηρίων», αντικειμενικά. Όμως υπήρχαν τότε και μεγάλοι ποιητής, που φόρτιζαν το λόγο τους απέναντι στα γεγονότα και με τη γρηγορούσα ψυχή τους. Δίνω ένα απόσπασμα, από τα πιο φημισμένα, του Σοφοκλή από την τραγωδία της Αντιγόνης. Για το χρήμα. Ίσως δίνεται και με τον τρόπο της τραγικής ειρωνείας, καθώς τα λόγια αυτά λέει ένας μάλλον ανυπόληπτος πολιτικός, ο Κρέων (η μετάφραση είναι από τη φιλόλογο Στέλλα Μπαζάκου-Μαραγκουδάκη):
…δε φύτρωσε ποτέ στον κόσμο, σαν το χρήμα,
τόσο κακή εφεύρεση. Αυτό γκρεμίζει πόλεις,
αυτό κι από τα σπίτια τους ανθρώπους ξεσπιτώνει,
αυτό το φρόνιμο μυαλό το ξεπλανεύει πάντα,
το παρασέρνει στο κακό και στης ντροπής τη στράτα,
και καθετί το πονηρό μαθαίνει στους ανθρώπους,
διδάσκει την ασέβεια σ’ όλες της τις εκφράσεις…
Στον Επίλογο ο Σαμαγιού, αναφερόμενος στην Αφρική, επισημαίνει: «η ανάθεση του κυνηγιού σε τοπικούς ενδιάμεσους συνοδεύεται από μια παράδοξη θεωρία της ευθύνης των Αφρικανών για το δουλεμπόριο, όπου, σε ρατσιστική βάση, τα θηράματα, τα οποία υποτίθεται ότι κυνηγούν το ένα το άλλο, φέρουν την ιστορική ευθύνη για τη δική τους υποδούλωση». Και ακόμα γράφει: «Αυτές οι νέες μορφές ανθρωποκυνηγητού είταν θεαματικές εκδηλώσεις εκείνου που ο Μαρξ αποκάλεσε “φάση πρωταρχικής συσσώρευσης κεφαλαίου”. Η μεγάλη κυνηγητική δύναμη, η οποία απλώνει τα δίχτυα της σε μια άγνωστη μέχρι τότε κλίμακα στην ιστορία της ανθρωπότητας, είναι το κεφάλαιο».
Και εγώ μεταφέρω, άλλη μία φορά, τη γενναία ρήση του Παπαδιαμάντη για την πλουτοκρατία, λέξη που δεν περνούσαν εύκολα στα έργα τους οι αστοί συγγραφείς: «Η πλουτοκρατία ήτο, είναι και θα είναι ο μόνιμος άρχων του κόσμου, ο διαρκής αντίχριστος. Αύτη γεννά την αδικίαν, αύτη τρέφει την κακουργίαν, αύτη φθείρει σώματα και ψυχάς. Αύτη παράγει την κοινωνικήν σηπεδώνα» – σήψη, θα έλεγε ένας σημερινός.
